dünyasında Yaponiyadan başqa heç millət göstərməmişdi. Heç
millət iyirmi beş sənədə milli bir ədəbiyyat, milli bir teatro,
milli bir musiqi və milli bir mətbuat yaratmamışdır. Heç bir
millət on iki sənə içində milli bir tərpəniş, siyasi bir sima və
milli bir dirilik göstərməmişdir” (64, s. 18-19).
“Azərbaycan milli xartiyası” adlı əsərində (61, s. 135-136)
M.B.Məmmədzadə yazır ki, Həsən bəy yalnız sözlə kifayətlən
mirdi. O, təbliğ etdiyi bu böyük fikir uğrunda felən işləyirdi.
Həsən bəy Azəri türklərində ilk müəllim, ilk mühərrir, ilk
aktyor və teatr banisi, ilk mətbəə müəssisi, ilk qəzetə naşiri, ilk
cəmiyyəti-xeyriyyə banisi olmuşdur. Əlli il əvvəl vaqe olan bu
işlər Həsən bəy üçün yalnız birər vasitədən, ümumi qayəyə
gətirən müxtəlif yollardan ibarət idi. Onun məqsədi və qayəsi
millətin oyanması, tərəqqisi, mədəniyyət sahibi olması və bu
mədəniyyət ilə təchiz edilərək öz ana torpağına sahib olması
onu, o müqəddəs torpağı əldən buraxmaması idi. “Zindəganlıq
davası” adlı bir məqaləsində Həsən bəy sübut edirdi ki: “Bu
zamanda məişətin bu ağır günlərində heç bir millət elmsiz
keçinə bilməz. Bir millət növbənöv fəndlər ilə nadan qonşusu
nun əlindən ruzisini alıb onu fəlakətə düçar edəcəkdir. Elm
təhsil etmiş dövlətli tayfa 20-30 ildə birə-bir artdıqda, elmsiz
tayfa ilbəil azalır. Bu zindəganlıq davası insanlarda da, heyvan
larda da mövcuddur” (61, s. 135-136).
Sonrakı proseslər də təsdiqlədi ki, “Əkinçi” nin zühuru
yalnız milli deyil, eyni zamanda demokratik bir hadisə idi.
Təbii ki, tək-tənha qəzet nəşr edən H.Zərdabi üç il ərzində bir
çox müşkülatlarla qarşılaşmışdır. Şərqin ilk modern müsəlman
qəzetinin, ilk türk milli mətbuatının əsası olan “Əkinçi” bu
xüsusda yazırdı: “Ey bizə diqqət edənlər, bu qəzetin kəsrini
görəndə gülməyin, gülmək yeri deyil, siz ağlayın ki, bizim
müsəlmanların bircə qəzeti də basdırmağa adamı yoxdur” (92,
s. 45). H.Zərdabi “Əkinçi” vasitəsilə ziyalılara “Türklər öz
dillərini itiriblər. Sizin sözlərinizi onlar anlamırlar; onların
dilini tapın verin yaşasın, irəli getsinlər” (128, s. 2-3) deyə
29
müraciət edir, xalqı cəhalətdən yaxa qurtarmağa çağırır, tərəq
qiyə səsləyirdi. M.F.Axundzadə, S.Ə.Şirvani, N.Vəzirov,
Ə.Gorani, Ə.Heydəri, M.Əlizadə kimi dövrün ən qabaqcıl
ictimai-ədəbi qüvvələrini başına toplayan “Əkinçi” öz səhifə
lərində qədim islam və türk dəyərlərini inadla dəstəkləməklə
yanaşı, mədəniyyət və ədəbiyyatın, elmin, kənd təsərrüfatının,
sənaye və texnikanın bütün sahələrində islahat ideyasını, müa
sir, modern bir dünyagörüşünü təbliğ edirdi.
“Əkinçi” ilə başladılmış və təbliğ edilmiş mədəni yeniləş
mə prosesini sonrakı mətbuat orqanları da davam etdirmişlər.
Rus çarlığı isə hər yolla Azərbaycan xalqının tərəqqisinə səbəb
ola biləcək təşəbbüslərin qarşısını amansızlıqla alırdı. “Əkinçi
nin” bağlanmasından sonra uzun illər Azərbaycan milli mət
buatında boşluq yarandı. Arxiv sənədlərinə istinadən Ağarəfi
Zeynalzadə yazır ki, “ 1891-ci ildən, yəni C.Ünsizadənin “Kəş-
kül” qəzetinin bağlanmasından 1903-cü ildə M.Şahtaxtlının
“Şərqi-rus”unun nəşrinədək keçən 12 il ərzində ziyalılarımız
dan Ünsizadə qardaşlarının “Azərbaycan”, “Uçan yarpaq”,
“Daniş”, Əhməd bəy Ağaoğlunun “Məşriq”, M.Şahtaxtlının
“Tiftis”, N.Nərimanovun müəllim dostu S.M.Qənizadə ilə
“Sovqat”, yenə N.Nərimanovun müstəqil “Təzə xəbərlər” və
“Məktəb”, S.M.Qənizadənin H.Mahmudbəyovla “Nübar” və s.
qəzet və jurnal çıxarmaq üçün verdikləri ərizələrə dövlət
orqanları yalnız yox cavabı vermiş, beləliklə də xalqımız
mətbuat nəşrindən tamamilə məhrum edilmişdir. Halbuki,
həmin illərdə ermənilərə 5, gürcülərə isə 4 adda qəzet və jurnal
nəşr etməyə icazə verilmişdi” (91, s. 96). Vəziyyət belə olduğu
təqdirdə H.Z.Tağıyev Bakıda rus dilində çıxarılan “Kaspi”
qəzetini mətbəəsi ilə birlikdə satın alıb ziyalılarımızın ixtiya
rına verir və bundan sonra qəzeti əvvəl H.Zərdabi, sonra
M.Şahtaxtlı, daha sonra Ə.Ağaoğlu və Ə.Topçubaşov redaktə
etməyə başlayır. Təsadüfi deyildir ki, bu illərdə “Kaspi”nin
fəaliyyətini izləyən hakim dairələr ondan “müsəlman” qəzeti
kimi bəhs edib, üzərində senzura nəzarətini artırmağı təkidlə
30
tələb etmişdilər (91, s. 96-97). Bununla belə məqsədlərində
qətiyyətli olan ziyalılar milli mətbuatın bərpası sahəsindəki
fəaliyyətlərindən qalmır, bütün səylərlə cəmiyyətin maariflən
məsi və mədəniləşməsi qayğısına qalırdılar. M.Şahtaxtlı “Türk
və tatar qövmünə müraciət” başlıqlı yazısında bəyan edirdi ki,
məsləkimizi hər kəs bilir: “Millətimizin mədəniyyətinə xidmət
dir. Mədəniyyət ehtiyacımız felidir, həyatidir. (...) Bir millətin
həqiqətən təməddün edə bilməsi üçün ümdə şərt odur ki,
ümumə aid məsələlərdə hər fikirlərini, rəy və əqidəsini kamali-
azadlıq və hürriyyətlə bəyan edə bilsin. “Şərqi-Rus” açdığı
yolunda davam edəcək kamali-qeyrət və istiqamət, şövq və
zövqlə türk və tatar cinsinin mədəniyyətinə, səadətinə şan və
şərəfinə xidmət edəcək” (13, s. 32).
Çarizmin qərəzli siyasəti nəticəsində Azərbaycan türkləri
“Əkinçi”dən sonra uzun illər milli mətbuat intizarında qaldılar.
“Kəşkül”lə mətbuat boşluğu qismən aradan qalxsa da, onun da
bağlanmasından sonra, bir də ziyalılar “Şərqi-Rus”la (1903
1905) istəklərinə çatdılar. Arada qalan müddət ərzində milli
ziyalıların əksəriyyəti qeyri-ana dilli (rus, tatar, osmanlı türk
cəsi) mətbuat orqanlarında çıxış etməyə məcbur oldular. Bu
qəzet və dərgilərdə Azərbaycan ziyalılarından əsasən aşa
ğıdakıların imzalarına rast gəlinirdi: M.Şahtaxtlı, Ə.Cavanşir,
F.Köçərli, E.Sultanov, T.Bayraməlibəyov, S.Mehmandarov,
N.Nərimanov, S.Ağamalıoğlu və Ə.Ağayev. Bu ziyalıların
“Kavkaz”, “Novoye obozreniye” (Tiflis), “Kaspi” (Bakı),
“Həblülü-mətin” (Kəlküttə), “Əxtər” (İstanbul), “Ədəb”,
“Nasiri”, “Sürəyya” (Təbriz, Tehran), xüsusən “Tərcüman”
(Bağçasaray, türkcə və rusca) qəzetlərində çıxışlarını xüsusilə
qeyd etmək lazımdır. Mərkəzi rus mətbuatında isə (“Sovre-
mennik”, “Rossiya”, “Oteçestvenniye zapiski”, “Sankt-Peter-
burqskiye vedomosti”...) daha çox M.C.Topçubaşovun və
Mirzə Kazımbəyin imzalarına rast gəlinirdi.
Belə bir milli mətbuat boşluğuna son qoyan “Şərqi-Rus”un
xidmətlərini dəyərləndirən Yaşar Qarayevə görə Tiflisdə,
31
Dostları ilə paylaş: |