Mübariz Süleymanlı azərbaycan kulturoloji FİKİr tariXİNDƏN
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
ADR-ə qədərki son üç onilin sosial-ictimai və ədəbi-mədəni hərəkatı ilə hazırlanmış milli-məfkurəvi, mənəvi-ideoloji bir fenomen idi (52, s. 471). İqtidarın sabitliyi istiqamətində ən böyük iş Cümhuriyyət hakimiyyətinin “Milli istiqlal şüuru” baxımından təminatı sahəsində görüldü. M.Ə.Rəsulzadə Cüm huriyyətin birinci ildönümü münasibətilə “Azərbaycan” qəze tində (28 may 1919) yazırdı ki, “Milli kültür əsasına dayanması və milli demokratik türk dövlətçiliyi təməli üzərinə qurulması etibarilə, Azərbaycan ilk türk dövləti və ilk müsəlman cümhu riyyətidir”. Qəzetin növbəti sayında (№ 190) Ü.Hacıbəyov da Azərbaycan Cümhuriyyətinin “sağlam bir milliyyət fikri, türk lük şüuru üzərinə qurulduğu”nu vurğulayırdı. M.B.Məmməd- zadə də, Cümhuriyyətin quruluşunu “xanlıq və dərəbəylik dövründən sonra demokratik bir hərəkat olaraq ortaya çıxan Azərbaycan türk milliyyətçiliyinin məntiqi bir sonucu” olaraq dəyərləndirməkdədir (120, s. 20). M.Ə.Rəsulzadə deyirdi ki, Rusiya idarəsindəki müsəlmanlara “türk” dedirtmək bu gün qazanılmış bir davadır. Yalnız “türk” kəlməsi deyil, “Azərbay can” adı da qazanılmışdır” (81, s. 65; 143, s. 129-130). Həm türk, həm də Azərbaycan kəlməsinin təsadüfi deyil, böyük bir milli şüur və özünüdərketmə prosesinin məhsulu olduğunu önə çəkən Y.Qarayev yazır (51, s. 29) ki, tarix boyu neqativ strateji qütblər də Azərbaycanda dövlətçilikdən əvvəl kültürü, mədəniyyəti məhv etmək, heç olmasa danmaq, inkar etmək yolunu əsas mübarizə üsulu kimi seçmişlər. Bu meyl özünü sosial-mədəni intibah məqamlarında xüsusilə hiss etdir mişdir. 1918-ci ilin tarixi mayı ərəfəsində Bakı mətbuatında açıq erməni imzası ilə “Azərbaycan” adını və simvolikasını ələ salan yazılar peyda olmuş, İran dövləti isə Xalq Cümhuriyyə tinin “Azərbaycan” (AXC) adlanmasına hətta rəsmi şəkildə etiraz etmiş, “Aran Xalq Cümhuriyyəti” variantını təklif etmiş dir. Eyni milli müəyyənlik meyarına və sosial-tarixi motivə görə, üçüncü təklifi - “Cənubi Qafqaz Türk Respublikası” adını da Milli Şura qəbul etməmişdi. Çoxqütblü, mürəkkəb 146 geosiyasi bir durumda, ən gərgin tarixi müqavimət, təzyiq və sınaq məqamında hələ pöhrə, kövrək Azərbaycan ideyası və adı qalib gəlmişdir. Milli-mənəvi və bəşəri inteqrasiyada strate giyanın strukturunu, yaxın və uzaq proqramını əvvəl Azərbay can, sonra türk dünyası və nəhayət, Şərq və islam miqyasında mənəvi-mədəni yaxınlaşmanın fasiləsizliyi, bir-birini əvəz etməsi, tamamlaması və bütün bu mərhələlərin hamısında milli kültürün istiqlalı, suverenliyi təşkil edir. Azərbaycan milli dövlətinin yarandığını dünyaya bəyan və bununla da şəxsin hürriyyət və bərabərliyini elan edən İstiqlal Bəyannaməsi, insanın hüquqi vətəndaşlığının mühafizəsini təmin edəcək qanunların “milli iradənin ifadəsi olduğunu” da qeyd etmişdir. Məhz bu prinsipin də dövlətlərin milliyyət əsası üzərinə qurulmasını zəruri etdirən ehtiyaca qüvvətli təsiri olmuşdur. M.B.Məmmədzadəyə görə, qanunun milli iradənin ifadəsi olduğunu elan etmiş 1789-cu il “Hüquq Bəşər Bəyan naməsi”, bununla ən təbii dövlətin “Milli dövlət” ola biləcəyini də elan etmişdir. Çünki milli iradə yalnız milli dövlət, milli bir cəmiyyət daxilində ümumi ola bilir. Və ancaq belə bir ümumi iradədir ki, ümum üçün əmri bir mahiyyət kəsb edər (62). Belə bir təbii zərurətə söykənən “Müsavat” proqramının başında: “Milli istiqlala malik olmayan bir millət hürriyyət və harsını dəxi hifz edəməz”, bayrağında isə “İnsanlara hürriyyət, millət lərə istiqlal!” sözləri yazılmışdı (63, s. 58; 121, s. 51). M.Ə.Rəsulzadə deyirdi ki, insan öz hərəkətlərini vicdanla dərk edən ictimai bir məxluq olduğu üçün cəmiyyət halında yaşayır və ancaq cəmiyyət halında yaşaya bilir. Cəmiyyətin isə ən mükəmməl, ən dəyişməz şəkli dövlət halında təşəkkül etmiş millətdir (63, s. 231). Azərbaycan parlamentinin açılışındakı çıxışında M.Ə.Rə- sulzadə deyirdi: “Cəbr ilə qəbul etdirilən bir şeydə səadət olmaz. Çünki səadət və hürriyyət istiqlaldır. (Alqışlar). İştə bunun üçün əfəndilər, müstəqil Azərbaycanı təmsil edən o üç boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam 147 mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidarı - əhrarınəsini təmsil edən bu üç boyalı bayraq daima başlarımızın üstündə ehtizaz edəcəkdir. Bir dəfə qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir” (10, s. 34-35). M.Ə.Rəsulzadənın parlamentin açılışında dilə gətirdiyi bu fikir bir əsrə yaxın bir müddətdə bütün istiqlal mücahidlərinin inanc və ilham mənbəyinə, mübarizə şüarına çevrildi. M.Ə.Rəsulzadə 1919-cu il 28 mayında “Azərbaycan” qəzetində (№ 190) dərc olunmuş “Nə böyük bayram” adlı məqaləsində də İstiqlal bayramı münasibətilə yazırdı ki, “Bir kərə yüksələn livai-istiqlal (istiqlal bayrağı - M.S.), bir daha enməz!“ (80). Təbii ki, bu istiqlal şüarı, milli dövlətçilik tərəf darı və cümhuriyyət qurucuları olan bütün ictimai-siyasi xa dimlər və ziyalılar tərəfindən dəstəklənmişdir. Azərbaycan parlamentinin açılışında F.X.Xoyski deyirdi ki, “Hələ çox şey edə bilməmişik, amma bunu cürətlə deyə bilərəm ki, höku mətin nöqsanları ilə bərabər yol göstərən işıqlı ulduzu bu şüar olmuşdur. Millətin hüququ, istiqlalı, hürriyyəti!” (10, s. 44). İstər milli istiqlalın mühafizəsində, istərsə də mədəniyyət quruculuğu məsələlərində cümhuriyyətin bütün dövlət struktur ları vahid mövqedən çıxış etmişlər. Azərbaycan Xalq Cümhu riyyəti Parlamentinin birinci iclasında Azərbaycan Hökuməti nin fəaliyyəti barədə hesabat və onun istefası haqqında bəyanat verən F.X.Xoyski bildirirdi ki, “o vaxt nə məktəb var idi, nə ədliyyə idarələri var idi. Hökumət buna da diqqət etməli idi. Çünki, ədliyyə idarəsi olmayınca məmləkəti polis qüvvəsi ilə idarə etmək olmaz. Bu ikisi birdir ki, əvvəl baş milliləşməli idi. Şimdi məktəblər milliləşdilər. İbtidai məktəblər və bəzi siniflər milliləşmişlər, bir çox yeni məktəblər açılmışdır. Bundan əlavə hökumət əldən gələn qədər çalışaraq yox olan ədliyyə idarə lərini təmdid etdi. İndi Allaha şükürlər hər yerdə olamaz isə də bir çox ədliyyə idarələrinə türk dili bilən adamlar təyin edilmiş lər. Qüvvəmiz qədər vəzifəmizi ifa etdik. Hələ çox şey edə bilməmişik, amma bunu cürətlə deyə bilərəm ki, hökumətin nöqsanları ilə bərabər yol göstərən işıqlı ulduzu bu şüar olmuşdur: 148 Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|