Mübariz Süleymanlı azərbaycan kulturoloji FİKİr tariXİNDƏN
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
lər ailəsində özünəməxsus bir evə, bir yuvaya malik olmaq davası ilə eyniləşdirən M.Ə.Rəsulzadəyə görə də 28 may, müasir Azərbaycan cəmiyyətinin hələ Mirzə Fətəli ilə başlayan milli tərəqqi və kültürəl inkişaf seyrini icmal edərək, ona yaşadığımız milli istiqlal məfkurəsilə dolu böyük dövr ilə mütənasib bir şəkil və istiqamət vermişdir (126, s. 119). XIX əsrin ortalarından XX əsrin əvvəllərinə qədər olan bir dövr içərisində getdikcə güclənən milliləşmə prosesi, 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması və bu dövrdə görülən fəaliyyətlərlə dini kimlikdən milli kimliyinə, bir başqa deyişlə müsəlman camaatdan türk millətinə keçidin təməllərin atdı. “Müsəlman” qavramı rəsmi fikirdə yerini “türk milləti” qavramına buraxdı. Beləcə Əhməd Ağaoğlunun bildirdiyi kimi “mərifəti qövmiyyə” yəni milli kimlik, “ideal” sahədən “real” sahəyə verilmiş oldu (125; 143, s. 339). Mayın 28-də Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə Azərbaycan Milli Şurasının tarixi iclasında iştirak edən Həsən bəy Ağayev (sədr), Mustafa Mahmudov (katib), Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Nəsib bəy Usubbəyov, Mir Hidayət Seyidov, Nəriman bəy Nərimanbəyov, Heybət Qulu Məmmədbəyov, Mehdi bəy Hacınski, Əli Əsgər bəy Mahrnudbəyov, Aslan bəy Qar-daşov, Sultan Məcid Qənizadə, Əkbər Ağa Şeyxülislamov, Mehdi bəy Hacı-bababəyov, Məmməd Yusif Cəfərov, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Rəhim bəy Vəkilov, Həmid bəy Şahtaxtinski, Firudun bəy Köçərlinski, Camo bəy Hacınski, Şəfı bəy Rüstəm- bəyov, Xosrov Paşa bəy Sultanov, Cəfər Axundov, Məhəmməd Мəhərrəmov, Cavad Məlik-Yeqanov və Hacı Molla Səlim Axundzadə Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsini qəbul etdilər. İstiqlal Bəyannaməsi bütün türk-müsəlman dünyasında, ümumiyyətlə bütün Şərqdə, ilk dəfə olaraq Azərbaycanda ən demokratik respublika idarə üsulunun - parlamentli respublika nın yaradılacağından xəbər verirdi. Bu mənada Milli Şuranın qərarları olmasaydı, elan edilmiş olan istiqlal bir “Bəyanna- mə”dən ibarət olaraq qala bilərdi. Məhz bu qərarların bəşəri 143 dəyərləri ehtiva etməsi nəticəsində Milli Cümhuriyyət höku məti, qısa bir zamanda, anarxiya halında olan məmləkətdə əmniyyət və asayişi təmin etdi, ordu, jandarma və polis təşkilatı vücuda gətirdi. Azərbaycan Parlamenti sosial islahatlar hazırladı, lisələr, müəllim seminariyaları və universitet təsis etdi, qonşu dövlətlərlə dostluq müqavilələri imzaladı (129, s. 6 7). 1918-ci il sentyabr ayının 15-də Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən Bakı azad edildikdən sonra Azərbaycan Cümhuriy yəti hökuməti Bakıya köçdü, noyabrın ortalarında Azərbaycan Cümhuriyyəti Milli Şurası öz fəaliyyətini bərpa etdi. Noyabrın 9-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət bayrağı üzərin də aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan üçrəngli bayraqla əvəz olundu. İctimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın müxtəlif sahələrində quruculuq işlərinə başlanıldı. “Milli həyat, milli varlıq, milli mənlik və milli ruhun əsasını, baş mənbəyini təşkil edən milli harsdır (kültür - M.S.)” - deyən M.B.Məmmədzadə yazırdı ki, 28 may “milliyyət dövrü”nün sonu, “millət” dövrünün əvvəli idi. Mədəni-ictimai təşəkkül və inkişafın məhsulu olan “millət” dövrü ilə, Azər baycan cəmiyyəti “milli bir məfkurə” ətrafında siyasi hakimiy yət davasına başlayırdı. Sonralar “milli davasını silah gücüylə davam etdirməyə məcbur olmuşdu. Bu surətlə biz 15 sentyabra qədər milli hərəkatımızda üç mərhələ görürük: 1 - Milliyyət dövrü dediyimiz kültürəl inkişaf dövrü. 2 - Millət dövrü dediyimiz siyasi şüur və müştərək məfkurənin təəssüsü, siyasi mücadilənin başlaması. 3 - Millətimizin bu müqəddəs haqqına, hürriyyət və istiqlal istəyinə qan və atəşlə mane olan rusluğa qarşı müsəlləh mücadilə” (112, s. 122-124). Azərbaycan istiq lal mübarizəsinin kültürəl, siyasi və hərbi olmaqla üç qol üzərində davam etdirildiyini yazan M.B.Məmmədzadəyə görə, kültürəl varlığımızın məntiqi nəticəsi olan siyasi şüur və istiqlal məfkurəsinin gerçəkləşməsi müsəlləh bir mübarizə ilə nəticə ləndi (112, s. 127). Bu mənada Azərbaycan Xalq Cümhuriy yəti, türk aləmində və müsəlman şərqində ilk demokratik 144 respublika olması etibarilə öz-özlüyündə bir inqilab təşkil edir di. Qərbi Avropa üsulunda demokratik prinsiplər üzərinə qurul muş və xalq hakimiyyətinin bərqərar olduğu bu cümhuriyyət, hər şeydən öncə, demokratik bir hərəkat olan milli kültür oya nışının məntiqi və təbii bir nöqtəsi, yəni milli bir dövlət idi (113, s. 5-7). M.Ə.Rəsulzadənin qeyd etdiyi kimi, “türk mən şəli bütün digər dövlətlər başlıca olaraq dini təməl üzərində qərar tutduqları halda, Azərbaycan Cümhuriyyəti müasir milli- mədəni müstəqillik təməlinə, türk milli-demokratik dövlət qurumu zəmininə əsaslanır və bu baxımdan bizim cümhuriy yətimiz ilk türk dövlətidir” (129, s. 4). Millət və demokratiya məqaləsində M.B.Məmmədzadə yazırdı: “Bir xalq yalnız milli kültürü, milli dili və ədəbiyyatı, milli ənənə və tarix vasitəsilə siyasi hakimiyyətini təsis edə biləcəyindən hər demokratiya hərəkatına milli hərəkat deyilə bilir. Necə ki, milliyyət hərəkatı da xalq hakimiyyəti ilə sonuc lanır. Gerçək və tam bir demokratiya və milliyyət hərəkatı hər zaman eyni şey və hər zaman bir-birinə qarışmış və bərabər yürüyən eyni qüvvələrdir” (62, s. 5-6; 148, s. 218-219) M.B.Məmmədzadəyə görə: “Millətlərin milli dövlət qurduğu və milli dövlət qurmaq üçün uğraşdığı və mücadilə etdiyi zaman vardır. Çünki millət varlığını qorumaq və gələcəyini əmniyyət altına almaq üçün dövlət halında təşəkkül edir. Döv lət halında təşəkkül etməyən və yaxud qurmaq üçün mücadilə etməyən milli toplumlar daha millət olmamışlar deməkdir” (148, s. 224). 1918-ci il dekabrın 7-də saat 13.00-da H.Z.Tağıyevin qızlar məktəbinin binasında təntənəli surətdə açılmış Azərbaycan Parlamenti bütün müsəlman şərqində о dövrün ən demokratik prinsipləri əsasında formalaşdırılmış ilk parlament idi. Bu mənada Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, şübhəsiz, 1917-1920- ci illərdə Avropa, Rusiya və Qafqaz miqyasında özünü geosi yasi maraqların obyektiv olaraq şərtləndirdiyi tarixi hadisə idi. Lakin o, daha əvvəl Azərbaycanda yaxın iki əsrin və xüsusən 145 Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|