Mübariz Süleymanlı azərbaycan kulturoloji FİKİr tariXİNDƏN
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
milliyyət hərəkatı hər zaman eyni şey və hər zaman bir-birinə qarışmış və bərabər irəliləyən qüvvələrdir” (62, s. 47). Azərbaycanın milli dövlət ideoloqları əminliklə bildirirdilər ki, millətin “birləşdirici müqəddəs sementini təşkil edən amil yalnız din olmayıb milli şüurla tərif edilən əməldir”. Onların inanırdılar ki, birləşmiş türk milləti dünya mədəniyyətinə orijinal və zəngin kültür əlavə edə biləcəkdir (63, s. 115). Çünki artıq XIX əsrin əvvəllərindən etibarən “mədəniyyət dünyası tarixində ən böyük rol oynayan və ilham verən milliyyət fikri XX əsrin girməsi ilə daha artıq qüvvətlənmiş, Avropa və Amerika hüdudunu aşaraq, yaxın və uzaq şərq məmləkətlərini də öz təsirilə bürümüşdü” (126, s. 118). Vill Düranta görə, “dövlət son çağlarda gəlişən bir müəssisədir, yazılı tarixin başlanğıcından öncə rast gəlmirik. (...) Hər dövlət bir zorlama ilə başlar, fəqət itaət etmə vərdişi vicdanın mühtəvası olur və qısa bir zaman sonra da hər vətən daş bayraq qarşısında özündən keçər” (105, s. 57). S.S.Xəlilov da bu fikri təsdiqləyərək yazır ki, “Dövlətçilik şüurunun, müəyyən bir dövlətə mənsub olmaq hissiyyatının mühüm əlamətlərindən və vasitələrindən biri də dövlət rəmzləridir. Buraya ilk növbədə dövlət bayrağı, gerb və dövlət himni aiddir” (42, s. 358). Bu mənada da cümhuriyyət ideoloqlarının millət və dövlət məfhumlarına konkret və orijinal baxış tərzləri olmuşdur. Bu ümumiləşdirilmiş dünyagörüşünü həmin dövrə qədər mövcud olan nəzəri və təcrübi qənaətlərlə müqayisəli təhlil etdikdə burada həm oxşar (ümumi), həm də fərqli (özünəməxsus) cəhətlər görürük. Ümumiyyətlə, millətin bir dövlətin zəruri ünsürü olub-olmaması və yaxud da bir dövlətin yaranması üçün müxtəlif millətlərdən (hansı millətlərdən təşəkkül edərsə etsin) ibarət bir əhalinin mövcudluğunun kifayət edib-etməsəisi məsələsi iki əsrdən artıqdır ki, müzakirə edilməkdədir. Xüsusilə də, bu məsələ böyük Fransa inqilabın dan sonra başlayaraq zamanımıza qədər ictimaiyyət və hüquq alimlərini ciddi surətdə məşğul etməyə başlamışdır. 134 Bu xüsusda, millətin mövcud olmadığı dərəbəylik dövrü nün zehniyyətindən qurtarmamış mütəfəkkirlər mövcud olduğu kimi, bilavasitə demokratiya fikrinin inkişafı ilə meydana gələn baxışlar da vardır. “Mançiniyə görə, dövlət bir hüquqi şəxs ola bilməz, çünki belə bir heyət süni bir zihaqdır. Halbuki dövlət yerinə millət alınırsa, bu süni zihaq yerinə həqiqi zihaq vücuda gətirilmiş olur” (62, s. 5-6). Kappore də “bir dövlət təşkil olunarkən milliyyət əsasının nəzərə alınmasının ən yararlı bir əsas” olduğu qənaətində olmuşdur. Alman mütəfəkkirləri isə milliyyət məfhumu ilə dövlət məfhumunu bir-birinə qarışdır mağın əleyhinə olmuşlar. Blönçli, milliyyət fikrinin İtaliyada krallığı, Almaniyada imperatorluğu vücuda gətirdiyini bəyan etməklə bərabər milliyyətlə dövlət arasında bir əlaqə və ortaq- lıq olduğunu, bir-birinə qarşılıqlı təsir icra edə biləcəklərini qəbul edirsə də, bunların bir dövlət içində yaşayan əhalinin mütləq bir millət təşkil edəcəkləri iddiasını yanlış bilir. Lakin bəşər mədəniyyətinin ortaya qoyduğu gerçəklik dövlətin milli dövlətə doğru təkamül etməkdə olduğunu göstərməkdə idi. M.B.Məmmədzadə yazırdı ki, artıq I Dünya müharibəsindən sonra bütün Avropa millətləri, müstəqil dövlət hüdudları daxi lində təşəkkül etməkdə idilər (62, s. 6). Sərhədlərin müəyyən ləşdirilməsi və ortaq maraqlara uyğun beynəlxalq səylərin təmin edilməsi məsələsi milli dövlət şəklində və milli ocaqları ətrafında təşəkkül etmiş olan Qərbi Avropa millətləri qarşısın da duran əsas problem kimi durmaqda idi. Bu dövrdən etibarən milli dövlətçilik ideoloqları belə bir ideya uğrunda daha əminliklə mübarizə aparırdılar ki, istiqlal və milli dövlət - ən yüksək, ən qüdsi və ən insani bir məfkurəni milli sərhədlər daxilində gerçəkləşdirmək üçün bir vasitədir. “Zatən siyasi türkçülük, milli dövlət qurmaq hərəkatı milli varlığı qorumaq əndişəsindən və mədəni millətçiliyi gerçəkləşdirə bilmək arzusundan doğmamışdırmı?” (63, s. 210). “İnsan öz hərəkətlə rini vicdanla dərk edən ictimai bir məxluqdur. O, cəmiyyət halında yaşayır və ancaq cəmiyyət halında yaşaya bilir. 135 Cəmiyyətin isə ən mükəmməl, ən dəyişməz şəkli dövlət halında təşəkkül etmiş millətdir” (63, s. 231). XIX əsrin ortalarına doğru başlayıb 1905-ci ildə tamamilə yetkinləşən modern milli kültür hərəkatı, milli dövlət halında təşəkkül etmənin həyatı bir zərurət olduğu nəticəsinə varmışdı. Yabançı zülm və təzyiq altında milli kültürün mühafizə və inkişaf edə bilməyəcəyi bütün aşkarlığı ilə anlaşılmaqda idi. Milli kültürünü mühafizə edə bilməyən bir toplumun isə bir millət olaraq yaşamayacağı da aşkar idi. 1905-ci ildən sonra müxtəlif mərhələlərdən keçən və nəhayət “milli dövlət” tezisinə söykənən “milli dövlət şüuru” məhz bu təcrübələrin nəticəsində doğmuşdu. Rusiya inqilabının ilk aylarında Qafqaz Müsəlman Qurultayı (aprel 1917), bütün Rusiya Türkləri Konqresində (may 1917) və eyni ildə başlayan seçki dövründə milli dövlət tezisinin ələmdarı olan “Müsavat” partiyası bu şüarı meydana atmışdı: “Ən təbii dövlət milli olan dövlətdir. Milli istiqlalına malik olmayan bir millət, milli kültürünü və milli mövcudiyyətini mühafizə edəməz” (113, s. 5). Artıq XX əsrin əvvəllərində çar hökumətinin ucqarlarda, xüsusilə müsəlman xalqları arasında yeritdiyi müstəmləkəçilik və ayrı-seçkilik siyasəti hüquqları tapdalanan xalqların bütün zümrələrindən olan nümayəndələrini milli zəmində vahid bir cəbhədə birləşməyə sövq edirdi. Müsəlman xalqlarının azadlıq mübarizəsinə hazırlığının təşkilində Azərbaycan ziyalılarının əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. 1905-ci ildəki birinci rus inqilabı Rusiyada olan digər xalqlarla yanaşı, müsəlmanların da icti mai-siyasi şüurunun oyanmasında mühüm rol oynadı. Rusiya imperiyasının Birinci dünya müharibəsinin gedişində dağılması üçün real tarixi şərait yaranarkən isə Azərbaycan xalqı həm qədim dövlətçilik ənənələrinə görə, həm də özünün qabaqcıl oğulları ən müasir idarəçilik mədəniyyətinə yiyələndiyi üçün müstəqil dövlət halında yaşamağa hazır idi. Ölkənin qacarlar sülaləsi tərəfindən idarə olunan və İran şahlığının tərkibində qalmış cənub rayonlarından fərqli olaraq Şimali Azərbaycan 136 Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|