Mübariz Süleymanlı azərbaycan kulturoloji FİKİr tariXİNDƏN
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycandakı dil mübahisələri görkəmli alim Svietoçov- skinin də diqqətini çəkmişdir. O da mətbuatında müzakirə edilən mövzular içində ədəbi dil mövzusunun daha uzun zaman davam etdiyini yazır. Onun fikrincə də “arxa plandakı əsl mövzu Azərbaycan kimliyinə bağlı idi. Türk millətinə mənsub olma düşüncəsi aydınlar arasında qəbul edilmişdi, təhsil görmüş azərbaycanlılar indidən özlərini türk olaraq tanıtmağa başlamışdılar, fəqət bəzi sorular hələ keçərli idi; Nə cür türkdürlər, türklüklərini necə təyin edəcəkdilər və xüsusilə, özlərini osmanlılarla eyniləşdirməli idilərmi?” (145, s. 89-90). Bu sualların qoyuluşundakı məntiqə uyğun olaraq deyək ki, həmin dövrdə Osmanlı meylli ziyalılar müvafiq olaraq osman- lıcanı təbliğ edirdilər. Lakin əksər Azərbaycan ziyalıları H.Zərdabi, Ş.C.Əfqani və İ.Qaspıralı tərəfindən irəli sürülən dil və kültür birliyi ideyasını təbliğ etməklə yanaşı, həm də sadə və təmiz türkcə tezisini də dəstəkləmişlər. Hətta ortaq türk dili ideyasına fərqli yanaşan ziyalılar belə sadə və təmiz dil məsələsində vahid mövqedən çıxış edirdilər. Məsələn, bəzən anlaşılmaz, qarmaqarışıq dil mənasında da işlədilən “vola- puk”a, daha doğrusu 1879-cu ildə Şleyer (Johann Martin Schleyer) tərəfindən düzəldilmiş süni beynəlxalq dilə qarşı çıxan F.Köçərli qələm sahiblərinə ən qəliz fikri belə sadə şəkildə ifadə etməyi tövsiyə edirdi: “Millətini sevən, onun mənəvi diriliyinə çalışan, tərəqqisi yolunda əmək sərf edən yazıçılarımızdan, ədiblərimizdən və şairlərimizdən çox-çox təvəqqe edirik ki, dillərini asanlaşdırsınlar, ana dilindən uzaq düşməsinlər, meymunluqdan əl çəksinlər, fikirlərini açıq və sadə dildə yazsınlar, ta ki, onların yazdıqlarını oxuyan anlasın, düşünsün və ayılsın. Ancaq bu yolla yazan ilə oxuyanın arasında dostluq, ittifaq və birlik əmələ gələ bilər (48, s. 126). “İstanbul ləhcəsi bütün türklərin ümumi dili olmalıdır” fikrini açıq şəkildə təbliğ edən və “bu dil vasitəsi ilə bütün türk dünyasını birləşdirmək” ümidində olan Ə.Hüseynzadənin türkçülük ideologiyasında təbii ki, əlahiddə rolu olmuşdur (21). 122 Təbii ki, osmanlı türkcəsinin təbliği çox vaxt ziyalılar tərəfin dən etirazla qarşılanırdı. Çünki əslində Ə.Hüseynzadənin dil məsələsinə baxışlarında ziddiyyətli məqamlar da vardı. Onun dilə münasibətində mübahisə doğuran cəhətlər, əsasən ifratçı lıqla bağlı idi və əməkdaşlıq etdiyi mətbu orqanlar bütün türk aləmi üçün Osmanlı şivəsini ədəbi dil səviyyəsinə qaldırmağa cəhd edirdi. H.B.Zərdabi, İ.Qaspıralı, M.Ə.Rəsulzadə mövqe yində duran ziyalılardan fərqli olaraq Ə.Hüseynzadənin dili həm forma, həm də məzmunca daha mürəkkəb idi ki, o özü də sonralar (1926-cı ildə Bakıda keçirilən türkoloji qurultayda iştirakı zamanı) bunu səmimiyyətlə etiraf etmişdi. Amma bir az fərqli şəkildə olsa da türk dil birliyi ideyası sonralar da aktuallığını itirmədi. Bu ideyanı çox gərgin, son dərəcə ağır şərtlər altında H.Cavid davam etdirdi. C.Cabbarlı, A.Şaiq, M.Müşfiq, hətta S.Vurğun ilkin mərhələlərdə imkan daxilində İstanbul ləhcəsindən istifadə edirdilər. Amma 1930- cu illərdən sonra onlar, Azərbaycanın xalq dilində daha çox yazmağa başladılar. H.Cavid isə idealından dönmədi. Onun üçün turançılıq bir ideologiya idi. Adlarını burada çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz yazarlar üçün İstanbul ləhcəsində yazmaq ideologiya yox, mədəniyyət faktoru idi. İctimai sifariş idi ki, sadəcə, bu dildə yazırdılar. Bir daha vurğulayaq ki, turançılıq H.Cavidin məsləki idi. İstanbul ləhcəsində yazmağın faciəsi H.Cavidin şəxsi faciəsində təsdiq olundu. Ortaq türk dili məsələsinə münasibət necə idisə, H.Cavidə də münasibət o cür idi (21). Kültür istilası mövzusundan bəhs edən Arslan Topçubaşıya görə, Şərq məsələsinin ən son hədəflərindən biri olan “əritmə və yox etmə proqramının tələbi qərbliləşmə adı ilə passiv hücum-işğalın, yəni topsuz, tüfəngsiz türk millətinin mənən çökdürülməsi, həyata keçirilən bir strategiyanın tətbiqi olaraq bilinməkdədir (146, s. 138). Ona görə də birliyimizi sarsıtmağa və hətta tamamilə aradan qaldırmağa daha çox canfəşanlıq gös tərən çar imperiyası ruslaşdırma siyasətini Avropa mədəniyyə 123 tini yayma adı altında həyata keçirmişdir. Bu yolda ən qüvvətli silah kimi istifadə olunan rus məktəbi, rus mətbuatı və rus senzurasına qarşı kəskin mübarizə aparan M.Ə.Rəsulzadə, sonrakı dövrlərdə cildini dəyişmiş bu siyasətin “Sovetlər Birliyi” formasına qarşı da qətiyyətlə çıxış etmişdir. Demək olmaz ki, XX əsrin əvvəllərində türk dil və kültür birliyinin əhəmiyyəti hər kəs tərəfindən anlaşılırdı. Xeyr, bunun mahiyyətini dərk etməyənlər əksəriyyət təşkil edirdi. Çünki böyük bir qisim türklər bu dövrdə nəinki türk birliyindən danışmırdılar, özlərini adətən “müsəlman milləti”ndən hesab edirdilər. Halbuki “müsəlman adında millət yoxdur, müsəlman adında dil yoxdur, müsəlman - yəni islam dinini qəbul etmiş bir adam deməkdir. Din başqa, dil başqa. Din başqa, milliyyət başqa. Dində dil yoxdur, dində milliyyət də yoxdur” (13, s. 567-569). Hətta özlərini ziyalı adlandıranların bir qismi heç türk di lində danışmağı belə özlərinə sığışdırmırdılar. Məhz belələrini nəzərdə tutaraq Ü.Hacıbəyov yazırdı ki, Azərbaycan türkcəsi bütün “Qafqazda yaşayan müxtəlif dilli millətlər arasında ümu mi bir dil olmaq kimi belə bir beynəlmiləl əhəmiyyətə malik olduğu halda, yəni bir erməninin bir dağıstanlı, bir malakanın bir gürcü ilə qonuşub danışmaq üçün türk dilinə müraciət etməyə məcbur olduqları bir halda, bu dilə malik olan türklərin, rus dilinə möhtac qalması nə qədər qərib və nə qədər gülünc bir haldır” (33). C.Əfqani də bu fikirdə olmuşdur ki, dil məqsəd yox, vasitə olmalıdır. Hansı dildə oxumaq və yazmaq deyil, nə barədə oxuyub yazmaq önəmlidir (23, s. 32). Türk dilində danışmağı özünə əskiklik bilənlərə müraciətlə C.Məmmədqulu- zadə də xatırladırdı ki: “Sözümü tamam etdim, ancaq bircə üzrüm var: məni gərək bağışlayasınız, ey mənim türk qar daşlarım ki, mən sizlə türkün açıq ana dili ilə danışıram” (13, s. 208). O, müsəlman məclisilərində hökumətin məktəblərdə türk dilinə qarşı ögey münasibətindən gileylənən “obrazovannı müsəlman”ların dil davası edərkən belə rus dilində danışma 124 Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|