Mübariz Süleymanlı azərbaycan kulturoloji FİKİr tariXİNDƏN
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
Rusiya ağalığı dövründə Rusiyanın və Rusiya vasitəsilə Qərbin yeni - demokratik dövlət quruculuğu ənənələri ilə - parlament mədəniyyəti ilə yaxından tanış ola bilmişdi. Azərbaycan ziyalılarının mühüm bir hissəsi, о cümlədən Ə.Topçubaşov, İ.Ziyadxanov, F.Xoyski, X.Xasməmmədov, M.Y.Cəfərov (M.Şahtaxtinski isə həm Sarbonna, həm də Leypsiq universitet lərində fəlsəfə üzrə təhsil almışdı) peşəkar hüquqşünaslar Rusiyanın Dövlət dumalarında zəngin parlamentçilik təcrübəsi qazanmışdılar. Onlar Rusiya mütləqiyyətindən tamamilə fərq lənən, bütün hüquq və azadlıqların hökmran olduğu ən demok ratik respublika sistemi yaratmağa hazır idilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xadimlərinin demokratik dövlət yaratmaq ideyaları onların hələ Rusiya Dövlət dumalarında fəaliyyət göstərdikləri dövrdə formalaşmışdı. Buna görə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlamentli respublika kimi formalaş ması tarixi reallıqdan doğurdu. Çarizmin devrilməsindən sonrakı hadisələrin real inkişafı da işi buna doğru aparırdı (58, № 6, s. 94-95). “Dirilik” dərgisində, millətin elmi tərifini verən “Milli dirilik” başlıqlı silsilə məqalələrində millətin din birliyinə deyil, dil və kültür birliyinə dayandığını, müsəlmanlığın milləti deyil, dini bir camia olan ümməti ifadə etdiyini əsaslı bir surətdə izah edən M.Ə.Rəsulzadə, milliyyəti təşkil edən amilləri bir-bir təhlil etməkdədir. Milliyyətin dar və birtərəfli tərifi yerinə, Azərbaycan türklərinin, Rusiya İmperatorluğu daxilində hakim və işğalçı milliyyətlə heç bir münasibəti olmayan ayrı və müstəqil milli bir mövcudiyyət olduğunu izah edən M.Ə.Rəsulzadə “Açıq söz” qəzetini belə bir milli məfkurənin orqanı olmaq üzrə nəşrə başlamışdır. Milliyyət fikrinə əsaslı surətdə bağlı olan “Açıq söz” hələ ilk nüsxəsində M.Ə.Rəsulzadənin imzasını daşıyan ideoloji məqaləsini bu sözlərlə bitirirdi: “Ayrı-ayrı milliyyətlər, bir millət olaraq yaşaya bilmək üçün, hər şeydən əvvəl özlərini bilməli, müəyyən fikir və əməllər ətrafında birləşərək böyük bir məfku rəyə sahib olmalıdırlar” (117, s. 9). M.Ə.Rəsulzadənin həmin 137 dövrdəki qənaətləri təsdiqləyir ki, azərbaycanlıların milli mənlik şüurunun ümummüsəlman və ümumtürk şüurundan ayrılması prosesi artıq qarşısıalınmaz xarakter almışdı. Tədqiqatçı A.Bala- yevə görə, “şübhəsiz ki, həmin dövrdə azərbaycanlıların milli identikliyinin yetkinlik dərəcəsi, onun xalq kütlələri arasında yayılma miqyası barədə mübahisə etmək olar. Lakin onun mövcudluğu artıq inkarolunmaz fakt idi” (15, s. 59). Azərbaycan milli dövlətinin yaradılması layihəsinin bitkin və ardıcıl konseptual sistemini işləyib hazırlanması və bu ideyanın praktikada reallaşması uğrunda mübarizə M.Ə.Rəsul- zadənin sonrakı siyasi fəaliyyətinin əsas məzmununu təşkil etmişdir (15, s. 67). Dünyəvilik ideyalarının ardıcıl tərəfdarı olmuş M.Ə.Rəsulzadə dini ayinlərin yerinə yetirilməsi istisna olmaqla, ictimai həyatın bütün digər sahələrində ruhanilərin fəaliyyətinin tamamilə dayandırılması və yaxud, ən azı, maksi mum məhdudlaşdırılmasını təklif edirdi. Bu mənada onun “Müsavat”ın I qurultayındakı çıxışı çox səciyyəvidir. Həmin nitqində o, qətiyyətlə bildirirdi: “Məscidə daxil olan şəxs siyasəti, partiyanı, ideyanı unutmalı və ancaq Allaha dua etməlidir. Ümumiyyətlə, ruhanilər siyasətlə məşğul olmamalı və siyasi mübarizədə məscid bitərəf qalmalıdır” (156, f.894, s.10). M.Ə.Rəsulzadənin təkidi ilə partiya proqramına əlavə olunmuş xüsusi bənd bənddə deyilirdi ki “hökumət din və məzhəblərdən heç birini digərlərindən üstün tutub, onu himayə və mühafizə edə bilməz”. Bununla da, sonradan Azərbaycan Cümhuriyyətində həyata keçirilmiş dinin dövlətdən ayrılması prinsipinin əsası qoyulmuş oldu. Qurultayın yekunları göstərir ki, əsas müddəaları M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən işlənib hazır lanmış azərbaycançılıq konsepsiyası rəsmi şəkildə “Müsavat”ın siyasi doktrinası qismində təsdiqlənmiş oldu. Bütövlükdə isə, “Müsavat” partiyasının proqramı “Şərqdəki milli qurtuluş ideyaları ilə Qərbin kültür və demokratik cərəyanlarının təbii sintezindən ibarət idi” (15, s. 79-80). 138 Dünyəvilik (sekulyarizm) ideyaları M.Ə.Rəsulzadənin siyasi baxışlar sistemində mühüm yer tuturdu. O, “bütün müsəlman ölkələrində milli özünüdərkin oyanışı prosesini gücləndirməyi” təklif edirdi, “çünki hər bir tərəqqinin ilkin mənbəyi, eləcə də milli istiqlalın təməli yalnız dərk olunmuş milli “Mən”in mövcudluğudur” (76, s. 41). Sonralar “Pantu- ranizm haqqında” əsərində isə açıq şəkildə bəyan edirdi ki, islam dini müsəlman xalqlarının milli şüurunun oyanmasına maneçilik törədərək, onların tərəqqisini ləngidir. Bununla da, islam həmin xalqların müasir millətlərə çevrilməsinə mane olur. O, vurğulayırdı ki, “milli özünüdərkin oyanmasına mane olmaq - xalqların öz müstəqil dövlətlərini yaratmasını əngəlləmək deməkdir” (15, s. 167). Cümhuriyyətə qədərki dövrdə Azərbaycan topluluğundakı üç əsas fikir cərəyanından bəhs edərək M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, bunlardan biri, dini düşüncədən irəli gələrək milliyyət fikrinə xor baxan islami ittihadçılıqdır. Buna müqabil, yenə milliyyət ayrılığını rədd edən kosmopolit bir fikir cərəyanı - sosializm vardı. Biri sağçı, digəri solçu olan hər iki kosmopolit cərəyana Azərbaycan çərçivəsi daxilində qalmaq çox dar gəlirdi. Azərbaycan məf humu onları təmin etmirdi. Onlar üçün ya “Rusiyada müsəl manlıq”, ya da “Rusiyada sosializm” vardı. Milli olmayan bu cərəyanların arasında milli Azərbaycan milliyyətçiliyi mərkəzi bir mövqedə dururdu. Tarix və kültür anlayışında türkçü olan bu milliyyətçi zümrənin hədəfi, siyasi sahədə Azərbaycan muxtariyyət və istiqlalı idi (134, s. 3). Azərbaycan türk özəlliyinin formulunu verən və Rusiya hakimiyyətindəki türk elləri üçün milli-məhəlli avtonomiyalar halında öz müqəddərat larını müstəqil idarəetmə tələbini irəli sürən bütün fəal qüvvə lər “Müsavat” Xalq Firqəsi ətrafında birləşmişdilər. 1917-ci ildə təşəkkül edən “Türk Ədəmi Mərkəziyyət Firqəsi” ilə birləşən “Müsavat” partiyasının Bakıda toplanan ilk konqresi sadəcə Azərbaycan tarixində deyil, Rusiya məhkumu bütün türk ellərinin yaxın tarixində də mühüm bir hadisə olmuşdu. 139 Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|