Mübariz Süleymanlı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
99 əsərlər qələmə almağa başlamışdır. Avropa elmi-mədəni mü- hiti, şərqşünaslıq sahəsində dünya şöhrətli alimlərdən aldığı təhsil və Ş.C.Əfqani kimi reformalar tərəfdarı olan şəxsiy- yətlərlə ünsiyyət onun gələcək fəaliyyəti üçün geniş perspek- tivlər açmışdır. O, bu dövr yazılarında pantürkizmdən çox, islami dəyərləri önə çıxarmağa üstünlük vermiş və əsasən islamın tənəzzülünə səbəb olan amilləri araşdırmışdır. Eyni zamanda, islamiyyətlə hüquqi-demokratik idarə üsulunun uzlaşa biləcəyi düşüncəsinin parlaq təbliğatçısı kimi fəa- liyyət göstərmişdir. Qeyd edilməlidir ki, ilk vaxtlar Ə.Ağaoğlunun yeniləşmə hərəkatına dair irəli sürdüyü təkliflər üzdə birbaşa siyasi xarakter daşımırdı. Çünki, ortada, təkliflərinin konkret bir siyasi proq ramla dəstəkləndiyini təsdiqləyən elə bir fakt yoxdur (119 , s. 46). O, islam aləmindəki problemlərin həlli yollarının siyasi deyil, daha çox mədəniyyət məsələləri ilə bağlı olduğu fikrini israrla müdafiə edir və bu xüsusda əsasən bir neçə amilin önə çıxarılmasını zəruri sayırdı. İslam cəmiyyətinin mövcud vəziyyətdən çıxış yolunu qadının ictimai- sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması ilə, dil və əlif- b anın islahıyla məhdudlaşdırması da bu yanaşmanın göstəri- cisidir və bu da məhz ilk dəfə “İslama görə və islamiyyətdə qadın” və daha çox “İslam və Axund” adı ilə tanınmış “İslam, Axund və Hatifülqeyb” əsərlərində, eləcə də onlarla məqaləsində öz əksini tapmaqdadır. Ə.Ağaoğlu ictimai nöqsanların səbəblərini dinin “özün- dən” çox, dinlə birlikdə ictimai həyata əngəl olan sosial amillərdə axtarır və mövzuya dinşünas kimi deyil, daha çox sosioloq kimi yana şır. İslam aləminin tənəzzülünü dinin təməllərinə bağlamaması, ona bir sıra yönlərdən haqq qazan- dırmaqdadır. Bu mövzudakı təhlillərində o, islam dininin mövcud vəziyyətini xristianlığın vaxtilə yaşadığı analoji proseslə müqayisəli şəkildə araşdırır və tənəzzülün dinin 100 mahiyyətindən qaynaqlanmadığına dair analitik mühaki- mələr yürüdür. Lakin o, bəzən fikirlərinin şərhində heç də bütün amillərə toxunmur. Məsələn, geriliyin səbəbləri içəri- sində idarəçilərin məsuliyyətsiz mövqelərini önə çıxardığı halda, islamın hansı ictimai və cəmiyyətlərarası şərtlər altın- da tənəzzül etməsi probleminə toxunmur. Qərbliləşmənin islam cəmiyyətinin yaşam qəliblərini dəyişməyə zorlaması faktının da daxil olduğu şərtlərə daha çox diqqət yetiril- məsinə ehtiyac duyulduğu halda, Ə.Ağaoğlu (islam tarixinin önəmli bir bölümünü rədd etdiyi və cəmiyyətlərarası şərtlərə diqqət yetirmədiyi üçün) bu dəyişikliyi müzakirə və şərh etməyə səy göstərmir ki, bu da subyektiv amillərin önə çıxarılmasından başqa bir şey deyildir. “İslama görə və islamiyyətdə qadın” əsəri, İran cəmiyyəti ilə bağlı Fransada silsilə halında yayımlanan yazılarından həcm baxımından çox deyildi, amma yalnız bir mövzuya həsr edilməsi səbəbi ilə onlardan fərqli idi və müqayisədə daha bitkin idi. Bu əsərində Ə.Ağaoğlunun bir ziyalı olaraq təmayül və inkişafı haqqında çox məlumat vardır. Müntəzəm olaraq və təfsilatlı bir şəkildə qadınlar haqqında yazmasına baxmayaraq, təzədən qadın mövzusuna müraciət etməsi, bu mənada kitabının bəlkə də ən az maraq doğuran tərəfi idi. Qadın mövzusundakı düşüncələrinin səmimiyyətinə şübhə etmədən deyə bilərik ki, fikrimizcə bu mövzu, Ə.Ağaoğ- lunun dünyagö rüşünə daha çox yaxın olan digər aktual problemlərin müzakirəsi üçün bir vasitə funksiyası görürdü. Amerikalı tədqiqatçı Holly Shissler Ə.Ağaoğlunun Fran- sada qadın mövzusunda yazdıqlarından üç önəmli məqama diqqət yetirir: 1. Milli kimlik seçimi; 2. Fərdlərə və cəmiyyə- tin inkişafına təməldə liberal bir mövqe tutması; 3. İslam dininə müsbət bir yanaşma və buna bəlli bir tarixi üsulla haqq qazan dırmaq (bu üsuldan zaman-zaman başqa mövzu- 101 larda d a istifadə edir, amma islam dinini müzakirə edərkən müntəzəm müraciət etdiyi bir yoldur) (131, s. 216-217). Ə.Ağaoğlu tərəqqiyə meylli olması baxımından islam dininin mahiyyətinin müsbət olduğunu göstərməyə (həm müsəlmanlara, həm müsəlman olmayanlara) çalışarkən belə, islahatçı islamçıların mənimsədikləri görüşlərlə müqayisədə tam fərqli bir yanaşma nümayiş etdirir. Bunu Fahri Sakal və Holly Shissler kimi tədqiqatçılar da təsdiqləməkdədirlər. Məsələn, Fahri Sakalın fikrincə, Ə.Ağaoğlunun islam dini ilə bağlı yazıları ümumi olaraq dövrün siyasi və mədəni hadisə- lərini şərh edərkən verdiyi örnəklərdir. “Yoxsa islamla bağlı doğrudan yazı yazmamışdır. Qadınların, əlifbanın, mədrəsə- lərin vəziyyəti, islam aləminin geriləməsi, xilafətin səltənətə dönüb istibdadın islamı əzməsi və s. kimi mövzulara həsr edilən yazıları, əslində bütünlüklə dövrün hadisələrini daha yaxşı şərh etmək üçündür” (130, s. 132-133). Ə.Ağaoğlu qadınların vəziyyətini müzakirə edərkən əsasən aşağıdakı terminlərdən istifadə edir: “haqq”, “ədalət”, “insan ol maq”, “fərdləşmək”. O, mövzu ilə bağlı problem- lərin müzakirəsinə fiziki inkişaf və fiziki azadlıq kimi “təbii” haqlarla başlayır, mədəni və hüquqi haqlarla davam edir. Bunlar mülkiyyət, mədəni həyat və təşkilatlanma sahəsin- dəki azadlıqlardır. İlk növbədə, qadınların əxlaqi varlıqlar olaraq tanınmasını, yəni hüquqi baxımdan tam mənası ilə fərd olaraq tanınmalarını tələb edir. Ə.Ağaoğlu, ərəblərin gözün də qadınların dəyərini artıran, onların fərd olaraq tanınmalarını təmin edən Həzrəti Məhəmmədin dövründən bu günə kimi mühafizə edilən bir çox hədis və ənənənin olduğunu xatırladır. Qadınlar, əlifba və tərbiyə haqqında söylədiyi hər şey Ə.Ağaoğlunun tam olaraq nə ilə maraqlandığını ortaya qo- yur. İslam dünyasının tənəzzül səbəblərindən biri kimi hesab etdi yi qadın və ailə məsələsinin həlli ilə müsəlmanların Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|