Müəllim məsələsi yalnız bizim deyil, hər bir millətin ölüm-dirim məsələsidir

6. Tərbiyəçinin öz davranışını idarə edə bilməsi. Tərbiyəçi öz davranışını idarə etməyi bacarmalıdır. Bu, Tərbiyəçidən mü­hüm bacarıqlar tələb edir. Tərbiyəçi mimi­kadan, jestlərdən, səs dəyişmələrdən necə istifadə etməyi bilməlidir. Uşaqlər Tərbiyəçinin təkcə bilik və bacarığına deyil, hətta onun qrupdə necə gəziş­məsinə, stulda necə oturmasına, tənəffüslərdə öz həmkar­ları və uşaqlərlə necə davranmasına, müraciət forma­la­rına da diqqət yetirirlər.
“Pedaqoji ustalığın əsası pedaqoji universitetlərdə və insti­tut­lar­da qoyulur. Lakin belə bir paradoksal həqiqəti unutmaq olmaz ki, pedaqoji incəsənəti hər hansı səviyyədə öyrənmək olar, lakin təhsil alanlar (tələbələr–M.İ.) üç xüsusiyyətə: adam­ları (uşaqləri–M.İ.) özündən çox sevməyə və hörmət etməyə; həyati təcrübə və bilik toplamağa, təcrübə və biliyini uşaqlərə verə bilmək bacarığına yiyələnə bil­məsələr, pedaqoq, Tərbiyəçi olmağı öyrənmək olmaz”.
Əsl Tərbiyəçilər yaradıcı və təşəbbüskar olmaqları ilə fərq­lə­­nirlər. Onlar hər bir dərslərinə nə isə bir yenilik, yaradıcılıq gətirməyə çalışırlar. Bu Tərbiyəçilərin dərsləri həmişə maraqlı, cazibədar olur.
Görkəmli ədib və pedaqoq Abdulla Şaiqin uşaqi olmuş Azad Əfəndizadə onun haqqında yazır: “Abdulla Şaiqlə ilk gö­rüş­­dən onun sadə insan, qayğıkeş Tərbiyəçi olduğunu duymaq müm­­kün idi. Uzun illər onun tələbəsi olduğumuz zaman biz bu­nu həmişə hiss etmişik. A.Şaiqi tanıyıb-bilənlər, o cümlədən onun tələbələri bu böyük maarif xadimini əsl insan kimi nəcib, saf, sadədil və cazibədar bir şəxs kimi gözümüzün qarşısında canlandırırıq. Mübaliğəsiz deyə bilərəm ki, Abdulla Şaiqi hamı ilk görüşdən sevir, ona inanır, dərin hörmət bəsləyirdi; hamı özü­­­­nü ona oxşat­maq istəyirdi. Tələbələri onun tapşırıq və məs­lə­­hətlərini məmnuniyyətlə icra etməyi özlərinə şərəfli vəzifə sa­yırdılar. Şaiq böyük Tərbiyəçi, mahir pedaqoq idi. Uşaqlər onun verdiyi dərslərə böyük həvəslə, şövqlə hazırlaşırdılar. Da­nı­şıq tərzi çox sadə, dərsləri məzmunca zəngin idi. Haqqın­da da­nışdığı şair və ya yazıçıya uşaqlarda məhəbbət oyadırdı”.
Lakin heç də bütün Tərbiyəçilər belə olmur. Elə bu cəhət­dən pedaqoqlar görkəmli rus teatrşünası və rejissoru K.S.Sta­nis­­lavskinin aktyorları inkişaf, diqqət və təsəvvürlərinə görə ayırdığı 4 növə istinad edərək Tərbiyəçiləri də 4 növə ayırırlar.
I növ – Təşəbbüskardır, təxəyyülü inkişaf etmişdir. Dərsi özü­nəməxsus şəkildə qurur, uşaqları həvəsləndirir, onların tə­xəy­­yü­lünü inkişaf etdirir. Uşaqlar onu asanlıqla başa düşürlər. Be­lə Tərbiyəçilərin qruplərində oxumaq asan olur. Onlar həmişə ye­nilik, yeni metodlar axtarırlar. Bu Tərbiyəçilərdə hisslər üs­­­tün­­­­­­­­­­lük təşkil edir və hisslər iradə və ağılla əlaqələnir.
II növ – Tərbiyəçilər təşəbbüskar deyillər. Onlara müəyyən tə­sir lazım gəlir. Bəzən belə təsir rolunda məşğələ konspekti, tədris ma­terialı, yeni təlimat və göstəriş, başqa Tərbiyəçilərin təcrübəsi və s. çıxış edə bilir. Müəyyən təsirdən sonra inkişaf müstəqil ge­dir. Bu növ Tərbiyəçilərdə iradə xüsusi yer tutur və yaradıcı fə­aliyyətdə iradə ağıl və hisslərindən üstün olur. Bu növdə av­to­­ritar tərbiyə üsulu üstünlük təşkil edir.
III növ – Tərbiyəçilər hər zaman bərabər səviyyədə işləmir­lər. Bəzən yaxşı məşğələ deyirlər, bəzən yox. Onlar təlimatları, iş me­todikasını yaxşı yerinə yetirirlər. Lakin işlərində yenilik və təşəbbüskarlıq olmur. Bu tip Tərbiyəçilərdə ağıl iradə və hisslər üzərində hakim olur.
IV növ – Tərbiyəçilər üçün nə yaxşı kitab və metodik gös­tə­rişlər, nə də təlimatlar heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Onların tə­səvvür etmək, görmək üçün nə bacarıq­ları, nə də təşəbbüs­kar­lıq­ları yoxdur. Belə Tərbiyəçilərdə hər şey formal xarakter daşı­yır, savadsız peşəkarlıq özünü göstərir. Bu tip Tərbiyəçilərin ol­ma­sından olmaması daha yaxşıdır.
Pedaqoji fəaliyyətin incəsənətlə əlaqəsi bu fəaliyyətin cazi­bə­dar­lığını daha da artırır və pedaqoji prosesdə Tərbiyəçinin “Bir aktyorun teatrı”nda olduğu kimi bütün ağır­lığı və incəliyi öz üzərinə götürməsi özünü göstərir. Buna görə də usta Tərbiyəçi bütün pedaqoji situasiyaları düzgün qiymətləndirməyi və həll etməyi bacarmalıdır.
Usta Tərbiyəçilər pedaqoji prosesdə yaranan situasiyaların həllində elə üsullar­dan və peda­qoji texnikalardan istifadə edir­lər ki, yaranmış və ya Tərbiyəçinin özü tərəfindən yaradılmış bu situasiyalar tərbiyəvi prosesin aləti kimi çıxış edir. Bu halda Tərbiyəçi (tərbiyəçi), ilk növbədə, yaranmış situasiyanı düzgün qiymətləndirməyi, çevik sürətdə təhlil edib, nəticə çıxarmağı bacarmalı, onun məqsədini, yaranma səbəblərini araşdırmalı, dəqiq təhlil etməli, nəhayət, onu operativ şəkildə həll etməlidir. Dos. Həmzə Əliyev bu münasibətlə yazır: “Tərbiyəçinin ustalığı pedaqoji situasiyanı pedaqoji məqsədə çevir­məkdən, onun şək­li­ni, xarakterini dəyişib qarşıya qoyulmuş vəzifəyə istiqamət­lən­­dirməkdən ibarətdir. Beləliklə, situasiya məqsədyönlü peda­qo­­­­­ji fəaliy­yətin məqsədinə çevrilir (situasiya+məram=məqsəd). Məqsədə çatmaq üçün müx­təlif yollardan istifadə olunur. Məhz bu­rada pedaqoji ustalığın səviyyəsi özünü göstərir. Bu isə Tərbiyəçinin məqsədyönlülüyündən, pedaqoji biliyindən, qabiliy­yə­tin­dən, texnikanı idarəetməsindən və s. asılıdır”.
Bacarıqlara əsaslanan yanaşma nöqteyi-nəzərindən tərbiyyəçilərin təhsil səviyyəsi mövcud olan biliklər əsasında müxtəlif mürəkkəblik problemlərini həll etmək bacarığı ilə müəyyən edilir, nəzərə alınmalıdır ki, səriştəyə əsaslanan yanaşma fərqli dəyər biliklərinin əhəmiyyətini laqeyd etmir və onların həcminin artması təhsil səviyyəsinin artması demək deyil. Yetkinliyə əsaslanan yanaşma təhsil prosesini onun nəticələrinin praktikliyinə yönəlmiş bir yanaşma kimi qəbul edilir, bu zaman insanın müxtəlif problemli vəziyyətlərdə hərəkət etmək bacarığı nəticəsi kimi qəbul edilir və təhsil nəticələri əhəmiyyətli kimi qəbul olunur.
Tərbiyəçinin peşə fəaliyyətinin xüsusiyyətləri, peşə fəaliyyətinin dəyişməz tələbləri və xüsusiyyətləri fərqli cəhətlərlə zənginləşdirilməsidir: məktəbəqədər uşaqların yaş xüsusiyyətləri, fəaliyyətin təşkilinin özəlliyi, uşaqlarla məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin işçiləri arasında qarşılıqlı əlaqənin xarakteri.
Tərbiyəçinin peşə bacarıqlarının inkişafının açarı istəkdir. Peşəkar bacarıq yalnız daimi əmək sayəsində əldə edilir. Həyat boyu öyrənmək tələbi təhsil işçiləri üçün yeni deyil. Tərbiyyəçi yalnız peşə sənayesində sürətlə baş verən dəyişiklikləri izləməməli və öyrənməməli, həm də müasir pedaqoji texnologiyalara yiyələnməlidir. Texnologiyanın inkişafı pedaqoji düşüncənin dəyişməsi ilə əlaqələndirilir. Psixoloji baxımdan bunun üçün çox səy göstərilməli, insan resursları və bacarıqlarının səfərbər edilməsi lazımdır.
21-ci əsrin tərbiyyəçisi.
Uşaq bağçasının fəaliyyətində əsas ziddiyyət da müasir tərbiyəçinin peşə və pedaqoji hazırlıq səviyyəsinə, şəxsi peşə potensialına və ona olan tələblərə uyğunsuzluqlarla müəyyən edilir. Bu ziddiyyətlərdən aydın olur ki, hazırkı mərhələdə peşəkar təməl bilikləri, innovativ düşüncəli təcrübə yönümlü, xüsusi ilə təhsil problemlərinin həllində tədqiqat yanaşması olan, bütün bunları birləşdirməyi bacaran tərbiyyəçilərin yetişməsinə ehtiyac yaranmışdır. Sadaladığımız keyfiyyətlərin hər biri 21-ci əsrin tərbiyəçisini "yaradır". 21-ci əsrin tərbiyəçisi:
• ahəngdar inkişaf etmiş, daxili zəngin bir şəxsiyyət, mənəvi, peşə, mədəni və fiziki kamilliyə can atan;
• tapşırıqların icrası üçün təlim və təhsildə ən təsirli və interktiv metod, vasitə və texnologiyaları seçməyi bacarır;
• refleksiv(əks) fəaliyyətlər təşkil etməyi bacarır;
• yüksək peşəkarlıq dərəcəsinə sahib olmaq.
Birinci abzasda qeyd olunan tərbiyəçinin peşə səlahiyyətlərinin əsas kompetensiyalarına əlavə, yeni nəslin tərbiyəçisi üçün aşağıdakı kompetensiyalarda lazımdır:
1) tədris prosesinin təşkili. Tədris prosesinin təşkili yüksək səriştə tələb edir, yeni məlumatların daimi axtarışını tələb edir. Məktəbəqədər pedaqogikanın dərin biliyi, praktiki tətbiqi ilə məktəbəqədər yaşlı uşaqların təlim və tərbiyəsinin əsas metodlarının axtarışı. Uşaqların inkişaf səviyyəsinə uyğun müxtəlif tədris metodlarının, müxtəlif fəaliyyətlərin və materialların istifadəsi. Diaqnostik vasitələrin istifadəsi.
2) uşaqların fəaliyyətinin məlumat bazasını təşkil etmə bacarığı. Tədrisə hazırlaşmaq yüksək İKT bacarığı, yeni məlumatlar üçün daim axtarış .
3) tərbiyə işinin təşkili. Uşaqlar üçün seçim hüququnun tanınması (fəaliyyət, əməkdaşlıq). Onun həyata keçirilməsi üçün imkanlar yaratmaq. Problemlərin və münaqişələrin həllində bir vurğu ilə empatiya və müsbət ünsiyyət yollarının əlaqəsini modelləşdirilməsi. Hər bir uşağın fikirlərinə və düşüncələrinə hörmət .
4) valideynlərlə əməkdaşlıq. Bu səriştəlik, tərbiyəçinin valideynlərinə və ictimaiyyət üzvlərinə təhsilin keyfiyyət meyarlarını birgə tərtib etmək, sosial qaydanı müəyyənləşdirmək.
5) uşaqlər üçün fərdi tədris planı qurmaq bacarığı. Uşağın fərdi xüsusiyyətlərinə yönəlmiş pedaqoji fəaliyyətin təşkili. Uşağın fərdi xüsusiyyətləri və qrupun xüsusiyyətləri üçün diaqnostik vasitələrin olması. Qısa və uzun müddət üçün fərdi hədəfləri müəyyənləşdirmək.
6) təhsil proqramlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi. Bu səriştə müəyyən bir bilik sahəsində təhsilin məzmununu genişləndirməyə, yaradıcı potensialı reallaşdırmağa və uşaqların müəyyən bir fəaliyyət növünə marağını inkişaf etdirməyə kömək edir. Tərbiyəçinin peşə fəaliyyətinin xüsusiyyətləri, peşə fəaliyyətinin dəyişməz tələbləri və xüsusiyyətləri fərqli cəhətlərlə zənginləşdirilməsidir: məktəbəqədər uşaqların yaş xüsusiyyətləri, fəaliyyətin təşkilinin özəlliyi, uşaqlarla məktəbəqədər təhsil müəssisəsinin işçiləri arasında qarşılıqlı əlaqənin xarakteri.
7) müasir təhsil texnologiyalarından istifadə bacarığı təhsildə sərştəyə əsaslanan yanaşmanı həyata keçirməyə imkan verir.
8) peşəkar və fərdi inkişaf kompetensiyaları. Pedaqoji fəaliyyətdə daim inkişafı və yaradıcı yanaşmanı təmin edir, daima özünü inkişaf etdirmə ehtiyacını təmin edən öz bilik və bacarıqlarının davamlı olaraq yenilənməsini əhatə edir.
9) tərbiyəçinin yaradıcı səriştəsi. Bu istiqaməti qiymətləndirmək üçün müəllimin yeni pedaqoji fikirləri, pedaqoji problemlərin həllinin yeni yollarını axtarmaq və tətbiq etmək bacarığı ilə nə qədər fərqləndiyini nəzərə almaq lazımdır. Yeni fikirlərə müsbət münasibət, idarəedənin təsiri olmadan onları öz təşəbbüsü ilə həyata keçirmək istəyi. Pedaqoji təcrübənin sintezi və yayılmasında səriştənin təzahürü.
10) tədris prosesinin sağlamlığını qoruyan şəraitin təşkili sahəsində səlahiyyət. Bu səriştəlik yeni bir təhsil keyfiyyəti meyarının - təhsil prosesinin bütün iştirakçılarının sağlamlığının qorunması üçün şəraitin yaradılmasını təmin edəcəkdir.
11) mühit yaratma bacarığı. Bu səriştəlik uşaq icmalarının təşkili (əməkdaşlıqların) və uşaqların özünü tənzimləmə proseslərini stimullaşdırmaq, onlara öz fəaliyyətlərini seçmək və planlaşdırmaq üçün materiallar, vaxt və yer vermək imkanı verir.
Kifayət qədər daxili motivasiyaya, müvəffəqiyyətə yönəlmiş yaradıcı şəxsiyyətə sahib olan tərbiyəçilər müstəqil olaraq yüksək peşəkarlığa nail ola bilirlər. Ancaq tərbiyəçilərin əksəriyyəti üçün xüsusi şərait yaratmaq lazımdır. Hər bir tərbiyəçi yenilik zirvəsinə yüksələ bilməz. Ancaq hər kəs uşaqların təlim və tərbiyəsi üçün optimal vasitələr, formalar, metodlar üçün yaradıcı axtarışlara qoşula bilər.
I.A. Kolesnikova, pedaqoji səriştəni tədqiq edərək, müəyyən bir tarixi anda cəmiyyətdə qəbul edilmiş norma, standart və tələblərə uyğun olaraq pedaqoji funksiyaları yerinə yetirmək istəyi və qabiliyyətini təyin edən peşəkar və fərdi xüsusiyyət kimi başa düşür.
Beləliklə, müəllimlik qabiliyyəti anlayışı peşə funksiyalarının şüurlu şəkildə yerinə yetirilməsində ifadə olunan pedaqoji fəaliyyətin məqsəd və nəticələrinə dəyər-semantik münasibət kimi başa düşülür. Müəllimin belə bir mövqeyinin fitri bir keyfiyyət olmadığını, bütün təhsil mühitinin, o cümlədən uşaq bağçası tərbiyəçisinin hərəkətlərinin bilinməsini təyin edən daxili dünyanı dəyişdirməyə yönəlmiş əlavə peşə təhsili prosesində təsirləndiyini nəzərə alsaq, bu xüsusilə dəyərlidir.