Müəllif
3
downloaded from KitabYurdu.org
BİRİNCİ HİSSƏ
PSİXOLOGİYAYA GİRİŞ. ŞƏXSİYYƏT. FƏALİYYƏT.
ÜNSİYYƏT
Psixologiyanın predmeti
Müasir dövrdə bir çox elmlərin (anatomiya, biologiya,
neyrofiziologiya, təbabət və s. o cümlədən psixologiyanın)
tədqiqat obyekti insandır. Lakin adı qeyd edilən və edilməyən bu
elmlər öyrəndikləri obyektə görə deyil, predmetlərinə görə bir-
birindən fərqlənirlər. Psixologiya elmi termini iki yunan sözündən
-"psyuxe"- ruh, ruhi aləm, "loqos" -bilik, elm öyrənmək
sözlərindən əmələ gəlmişdir. "Psixika haqqında elm" deməkdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, insanların və heyvanların psixikası bir
sıra özünəməxsus hallarla müşaiyət olunur: məsələn, duyğular,
qavrayış, diqqət, hafizə, təxəyyül, təfəkkür və nitqin köməyi ilə
insan ətraf aləmə bələd olur. Bu prosesləri psixologiyada
idrak
prosesləri
adlandırırlar. Psixologiya, adamların bir-biri ilə
ünsiyyəti, onların hərəkət və fəaliyyətlərini bilavasitə idarə edir.
Buraya tələbatlar, motivlər, məqsəd və maraqlar, iradə, hisslər və
emosiyalar, digər psixi xassələrdən olan qabiliyyətlər, xarakter və
temperamentin psixi hallardan asılı olaraq formalaşması və
inkişafı da daxildir.
İnsan öz idrak fəaliyyətinin köməyi ilə nəinki ətraf aləmi dərk
edir, o bu aləmlə yaşayır, fəaliyyət göstərir, özünün maddi və
mənəvi tələbatlarını təmin edir. İnsanın öz hərəkətlərini başa
düşməsi, izah etməsi və onlara şüurlu, ixtiyari münasibət
göstərməsi psixologiyada şəxsiyyət anlayışında ifadə olunur.
Psixologiyanın predmetini ətraflı izah etmək üçün "psixika"
anlayışı ilə yaxından tanış olaq. Prof. Ə.S.Bayramov və
Ə.Ə.ƏIizadə izah edirlər ki, psixika beynin xassəsidir və obyektiv
aləmin beyində subyektiv inikasıdır. Hər şeydən
4
downloaded from KitabYurdu.org
əvvəl, bizim psixi həyatımızı əhatə edən konkret faktlara diqqət
yetirməliyik.
Bu faktlar isə kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən xarakterizə
olunur. Lakin bu psixoloji faktlar nə qədər maraqlı olsa da, elmi
psixologiya onları izah etməyi zəruri hesab edir. Psixoloji faktlar
müəyyən hadisələr əsasında yaransa da, müvafıq qanunlara
tabedirlər. Bu qanunlar da öz növbəsində psixologiyanın tədqiqat
obyektinə çevrilirlər. Lakin qanunların dərk edilməsi hələ
özlüynüdə psixoloji mexanizmlərin aşkara çıxarılması demək
deyildir. Burada olan
qanunauyğunluq bu mexanizmlər vasitəsi
ilə təzahür edir, aşkara çıxır və müəyyən olunur. Psixi fəaliyyət
zamanı həmin fəaliyyətin mexanizmlərinin müəyyən edilməsi də
psixologiyanın vəzifəsinə daxildir.
Psixi fəaliyyətin mexanizmləri hər hansı psixi prosesi həyata
keçirdiyi, konkret anatomik-fızioloji proseslərdə iştirak etdiyi
üçün, bu mexanizmlərin təbiətini və işini fiziologiya, biofızika,
biokimya, kibemetika və s. elmlərlə birlikdə aydınlaşdırır.
Beləliklə, bütün bunları nəzərə alaraq, yuxarıda adı çəkilən
dərslik ədəbiyyatına da istinad edərək, psixologiya elminə daha
dəqiq tərif verə bilərik:
Psixologiya beyində obyektiv aləmin subyektiv surəti kimi
əmələ gələn psixikanın faktları, qanunauyğunluqları və mexa-
nizmləri haqqında elmdir.
Tədqiq edilmişdir ki, psixi hadisələr insanın beyin fəaliy-
yətinin işi ilə əlaqədardır. Bu fikir hələ bizim eradan əvvəl VI
əsrdə A.Krotonski tərəfindən formalaşmış, Hippokrat (460-377-ci
illər b.e.ə.) tərəfindən isə təsdiq edilmişdir. Psixoloji biliklərin
ötən ikiminillik tarixi ərzində bu tədqiqatların nəticələri inkişaf
etmiş və yeni məlumatlarla zənginləşdişrilmişdir.
XX əsrin əvvəllərində iki müxtəlif elm sahəsi- fiziologiya və
psixologiya-tərəfındən insan beynində baş verən hallar və
proseslər onların xüsusi bir elm sahəsi kimi formalaşmasında
mühüm rol oynamışdır. Baş beyin elə üzv, yaxud üzvlərin elə
mürəkkəb sistemidir ki, onların fəaliyyəti ali heyvanların və in-
sanın psixikasını şərtləndirir. Baş beynin yuxarı hissəsi
qabıq
adlanan altılaylı neyronlar kütləsi (10 milyarda yaxın) ilə
5
downloaded from KitabYurdu.org
örtülmüş böyük yarımkürələri əmələ gətirir.
1
Qabıq psixi fəa-
liyyətin ən mühüm üzvüdür. Yarımkürələrdən aşağıda ənsə
hissəsində funksiyaları hələ kifayət qədər aydınlaşdırılmamış beyin
yerləşir. Məlumdur ki, o əzələ hərəkətlərinin əlaqələndirilməsində
mühüm rol oynayır. Böyük yarımkürələrə beyin kötüyü bitişir.
Onun yuxarı hissəsi-talamus; aşağı hissəsi isə hipotalamus adlanır.
Mərkəzi sinir sisteminin bütün qeyd edilən hissələri son
dərəcədə mürəkkəb quruluşa malikdir; onların öyrənilməsi ilə
anatomiya və histologiya elmləri məşğul olur.
Müasir dövrdə elmi tədqiqatların nəticələrinə görə, onurğa
beyni və beyin kötüyü reflektor fəaliyyətin başlıca olaraq ana-
dangəlmə (şərtsiz reflekslər) formasında həyata keçirilir.
İ.M.Seçenov "Baş beynin refleksləri" (1863) əsərində belə bir
nəticəyə gəlmişdi ki, "Şüurla və şüursuz həyatın bütün aktları
mənşə etibari ilə reflekslərdən ibarətdir"
2
. Akademik İ.P.Pavlov
(1849-1936)
reflektor
nəzəriyyəsini
geniş
eksperimental
tədqiqatlar əsasında yeni faktlarla zənginləşdirdi. Onun ali sinir
fəaliyyəti haqqındakı təlimi reflektor nəzəriyyəsinin inkişafında
mühüm mərhələ təşkil edir. O heyvanlar üzərində apardığı
çoxsaylı təcrübələr əsasında müəyyən etmişdir ki, heyvanlarda və
eləcə də insanlarda xarici yəni ətraf aləmlə qarşılıqlı təsirlər beyin
vasitəsilə tənzim olunur. Pavlovun kəşf etdiyi bu qanunauyğunluq
ümumilikdə iki siqnal sistemi haqqında təlimdir. Heyvanlar öz
davranışlarında birinci siqnallara əməl edirlər, çünki onların bütün
psixi fəaliyyəti birinci siqnal sistemi səviyyəsində həyata keçirilir.
İnsanda da birinci siqnal sisteminin siqnalları vardır və insan
həmin siqnallar vasitəsilə cisimlər haqqında məlumat alır və
davranışını tənzim edir.
Dostları ilə paylaş: |