Mühazirə kursu а з я р бай ж ан р е с публика

m^→  ¹ n m^→ ,


^→  N
m^→  ¹ n m^→

(12.16)

^K12
12 1 ₆
1 ^K21
21 2 ₆ 2

Layların hərəkət sürətləri eyni istiqamətə yönəldiyindən, (12.16) ifadəsini skalyar şəkildə yaza bilərik:

K  N m  ¹ n m , K
 N m  ¹ n m
(12.17)

12 12 1 ₆
1 21
21 2 ₆ 2

Aldığımız bu ifadələrə daxil olan ₁
və ₂
sürətləri S səthindən

molekulların sərbəst yollarının orta uzunluğu  qədər məsafədə yerləşmiş laylardakı sürətləridir. Belə olduqda laylar arasındakı sürətlər fərqini

₁
kimi yazmaq olar.
₂
 2 ^{2 1}
2
 2 ^d
dy
(12.18)

(12.17) ifadələrindən istifadə etməklə S səthindən dt zaman müddətində daşınan yekun impulsu da təyin edə bilərik:

K  K  K  ¹ mn (  )Sdt
(12.19)

12 21 ₆ 1 2
Molekulun istiqamətlənmiş hərəkət sürəti müvafiq layın hərəkət sürəti ilə müəyyən olunduğu halda, onun xaotik hərəkət sürəti qazın temperaturu ilə müəyyən olunur. Elə bu səbəbdən də impulsun dəyişməsini təyin edərkən xaotik hərəkət sürətinin bütün laylarda eyni olduğunu qəbul etdik.
Beləliklə, (12.18)-i (12.19)-da nəzərə almaqla S səthindən keçən yekun impuls üçün aşağıdakı ifadəni alırıq:

K   ¹ mn  ^d
3 dy
(12.20)

^{  mn} olduğundan (12.20)-ni aşağıdakı kimi yaza bilərik:

146

K   ¹   ^d
3 dy
(12.21)

Təcrübi faktlar göstərir ki, Δt zaman müddətində S səthindən həmin səthə perpendikulyar istiqamətdə daşınan impuls

K   ^d Sdt
dy
(12.22)

düsturu ilə təyin olunur. Buradakı η özlülük, yaxud daxili sürtünmə əmsalı adlanır.

  ¹  
3
(12.23)

ifadəsindən göründüyü kimi, BS vahidlər sistemində

özlülüyün ölçü vahidi
kq m  san
-dir. 1
q


sm  san
1 puaz adlanır.

(12.23) ifadəsindən istifadə etməklə özlülüyün təzyiq və
temperaturdan asılılığını müəyyən etmək olar. Məlum olduğu kimi, orta kvadratik sürət temperaturun kvadrat kökü ilə düz mütənasibdir. Deməli, özlülük temperaturun kvadrat kökü ilə düz mütənasib olmalıdır. Təcrübədən alınan nəticələr isə özlülüyün temperaturdan daha kəskin asılı olduğunu göstərir. Çünki, sərbəst yolun uzunluğu aşkar şəkildə olmasa da dolayı yolla zəif də olsa temperaturdan asılıdır. Bu dolayı asılılıq molekulun effektiv radiusunun temperaturdan asılı olması ilə əlaqədardır. Temperaturun artması ilə molekulun effektiv radiusu kiçildiyindən, molekulun sərbəst yolunun orta uzunluğu böyüyür. Bu asılılığı da nəzərə aldıqda təbiidir ki, özlülük temperaturun kvadrat kökü ilə düz mütənasib olaraq deyil, nisbətən kəskin dəyişəcəkdir. Riyazi olaraq bu asılılığı belə ifadə etmək olar:   sT ^q . Burada s mütənasiblik əmsalı,

q isə qiyməti
¹ -dən böyük olan parametrdir.
2

Sərbəst yolun orta uzunluğu sıxlıqla tərs mütənasib
olduğundan,  hasili təzyiqdən asılı olmayan kəmiyyətdir.
Bu səbəbdən özlülük də təzyiqdən asılı deyildir.