si» adlanır.
Bir sıra məhsullar bir-birinə münasibətdə əvəzedici mallar kimi çıxış edirlər.
Məsələn, kərə yağı, marqarin, mal və qoyun əti və s.
bu qəbildən olan
əmtəələrdəndir. Əvəzedici məhsullardan hər hansısa birinin qiymətinin digərinə
nisbətən azalması alıcını məhz həmin əmtəəni onun əvəzedicisinə nisbətən daha
çox istehlak etməyə (almağa) həvəsləndirir, çünki onu əldə etmək daha sərfəli olur.
İqtisadi ədəbiyyatda həmin hal «əvəzetmənin səmərəsi» adlanır.
Tələblə bağlı bir-birilə əlaqədar iki anlayışı, tələbin qiyməti və tələbin həcmi
anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır. Bazarda hər hansı bir əmtəəyə olan tələbin
həcmi hər şeydən əvvəl əmtəənin qiymətindən asılıdır. Əgər alıcı 3 kq alma əldə
etmək istəyirsə, bu həcmdə olan məhsul qiymətlərin bütün səviyyələrində deyil,
yalnız
müəyyən bir səviyyəsində, məsələn, 100 manat olduqda alıcının tələbini
ödəyir. Alıcının mənafeyi baxımından bu qiymət onun məhsul üçün verə biləcəyi
ən yüksək qiymətdir. Beləliklə, alıcının vaxt vahidi ərzində əmtəənin
müəyyən
kəmiyyəti üçün vermək istədiyi maksimum qiymət - tələbin qiyməti adlanır.
Bununla bərabər əmtəənin müəyyən qiymətində (məs. 100 manat) alıcının əldə et-
mək istədiyi kəmiyyət (məs. 3 kq alma) tələbin həcmi adlanır.
Tələbin həcmi yalnız bir amilin təsiri altında formalaşır ki, bu da qiymətdir.
Tələb qanununa görə əmtəənin qiyməti yüksələrsə ona olan tələb azalacaq, qiymət
azalarsa, tələb yüksələcəkdir.
Tələbin səviyyəsinə qiymətdən əlavə bir sıra digər qeyri-qiymət
amilləri də təsir
göstərir ki, bunlara da aiddir: gəlirlərin səviyyəsi, digər əmtəələrin qiymətləri,
alıcıların zövqü, qiymətin gələcəkdə necə dəyişəcəyi ilə bağlı gözləmələr, alıcıların
sayı və s. Bütün bu sadalanan amillər üçün ümumi cəhət ondan ibarətdir ki,
qiymətin sabit qaldığı şəraitdə bunların təsiri ilə təkcə tələbin həcminin dəyişilməsi
deyil (çünki bu yalnız qiymətin dəyişməsi nəticəsində baş verir), tələbin özünün də
dəyişməsi baş verir və yeni keyfiyyət halı kəsb edir.
Tələbin səviyyəsi ilə bağlı fərdi tələb, bazar tələbi və məcmu tələb anlayışları
bir-birindən fərqləndirilməlidir.
Fərdi tələb dedikdə, konkret əmtəə bazarında qiymətin hər hansı bir müəyyən
səviyyəsində hər bir fərdi alıcının tələbinin həcmi başa düşülür. Məsələn, əgər
bazarda almanın kq-ı 2000 manat olarsa, 1-ci alıcı həmin qiymətə 2 kq, 2-cisi 3
kq, 3-cüsü isə 4 kq almaq arzusuna və imkanına malikdir.
Bazar tələbi dedikdə, konkret əmtəə bazarında qiymətin hər hansı bir müəyyən
səviyyəsində (məs., 2000 manat) alma almaq istəyən bütün alıcıların fərdi
tələblərinin məcmusu (2+3+4=9) başa düşülür.
Məcmu tələb dedikdə isə cəmiyyət miqyasında bütün növdən olan əmtəə və
xidmətlər bazarında iştirak edən bütün alıcıların: fərdlərin, müəssisələrin
(firmaların), hökumətin qiymətlərinin hər hansı bir səviyyəsində formalaşan
tələbinin həcmi başa düşülür.
§2. Təklifin mahiyyəti və ona təsir göstərən amillər
Bazar iqtisadiyyatının yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi əsas kateqoriyalarından biri
də təklifdir. Təklif dedikdə, satıcının müəyyən dövr ərzində hər hansı bir əmtəəni
60
müəyyən qiymətə, müəyyən kəmiyyətə satmaq arzusu və imkanı başa düşülür.
Təklif istehsalla sıx bağlı olsa da, bu kateqoriyalar həm öz iqtisadi məzmununa,
həm də həcminə görə bir-birindən fərqlənirlər. İstehsal bilavasitə maddi nemətlərin
yaradılma prosesini ifadə edən kateqoriyadır, təklif isə əsas etibarı ilə mübadilə,
bazar münasibətlərini xarakterizə edir. Təklif öz həcmi etibarı ilə adətən
istehsaldan azdır. Belə ki, istehsal edilmiş əmtəələr daxili bazardan kənar is-
tehlakçılar, ehtiyatların tamamlanması və ixrac üçün nəzərdə tutulur. Təklif
dialektik xarakterə malik olub, daim hərəkətdədir.
Təklifin səviyyəsi təklif qanununun təsiri altında formalaşır.
Bu qanuna görə
əmtəə üçün alıcılar tərəfindən təklif edilən qiymət nə qədər yüksək olarsa, satıcı
bazara bir o qədər çox məhsul çıxarmaqda maraqlı olacaqdır. Başqa sözlə desək,
təklif qanunu məhsulun qiyməti ilə onun təklifi arasında düz mütənasiblik oldu-
ğunu göstərir.
à ì àí àòëà
10
8
6
4
2
0
1
2
3
4
5
Ò ÿäÿäëÿ
Şəkil 2. Təklifin qrafiki.
Q - qiymət; T - təklifin kəmiyyəti.
Tələb qanunu kimi təklif qanununun da fəaliyyətini Cədvəl 4-dəki kimi ifadə
edə bilərik.
Cədvəl 4
Qiymət
10
8
6
4
2
Təklifin həcmi
5
4
3
2
1
Tələb kimi, təklifin də formalaşmasına 2 qrup amil: birincisi,
qiymət amili,
ikincisi isə əmtəənin qiyməti ilə bağlı olmayan qeyri-qiymət amilləri təsir edir.
Təklif qanununa uyğun olaraq qiymət dəyişərkən bazara çıxarılan əmtəənin
həcmi də dəyişir, yəni qiymət yüksək olarsa təklifin həcmi artır, əksinə olarsa isə
azalır.
Təklifin özünün dəyişməsi qeyri-qiymət amillərinin təsiri altında (qiymət
dəyişməz qalmaq şərti ilə) baş verir.
Təklifin dəyişməsinə səbəb olan qeyri-qiymət amilləri aşağıdakılardan ibarətdir.
- Məhsul istehsalına çəkilən iqtisadi resursların qiyməti.
- İstehsalın texnologiyası.
- Dövlət vergilərinin həcmi.
- Satıcıların sayı.
61
- Məhsulun qiyməti ilə bağlı gözləmələr.
Hər bir əmtəə istehsalçısının konkret bazarda təklif etdiyi məhsul onun fərdi
təklifini, fərdi təkliflərin məcmusu isə həmin məhsul üçün bazar təklifini təşkil
edir.
Bazar təklifi anlayışını məcmu təklif anlayışından fərqləndirmək lazımdır.
Məcmu təklif dedikdə, təkcə konkret əmtəə bazarında deyil, ölkənin hər növdən
olan bütün bazarlarında qiymətin hər bir mümkün səviyyəsində fərdi istehsalçılar,
müəssisələr və hökumət tərəfindən təklif edilən əmtəə və xidmətlərin məcmusu
başa düşülür.
§3. Tələb və təklifin tarazlığı
Tələb və təklifin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi nəticəsində bazar
mexanizminin ən
vacib ünsürü olan bazar qiyməti əmələ gəlir. Tələb və təklif arasında tarazlıq
səviyyəsinə uyğun qiymət, tarazlıq qiyməti adlanır (Bax: Şəkil 3).
Tarazlığın səviyyəsi və qiyməti göstərir ki, bazarda bir-birinə qarşı əks qüvvələr
kimi çıxış edən tələb və təklifin səviyyələri uyğunlaşmışdır, yəni istehsalçıların
satmaq istədikləri əmtəələrin kəmiyyəti və qiyməti ilə istehlakçıların əldə etmək
istədikləri əmtəələrin kəmiyyəti və qiyməti bir-birinə uyğundur. Belə bir tarazlıq
şəraitində bir-birinə qarşı çıxış edən bütün bazar amillərinin təsiri heçə enir, onlar
arasında sanki həmrəylik yaranır, real bazar qiyməti tarazlıq qiymətinə bərabər
olur. Əgər bazarda hər hansı bir əmtəənin real qiyməti tarazlıq qiymətindən yüksək
olarsa, təklifin «artıqlığı» yaranacaq. Bu onunla əlaqədardır ki, yüksək qiymət
şəraitində istehsalçılar bazara daha çox mal çıxarmaq istəyəcək, alıcılar
isə həmin
məhsuldan az almağa çalışacaqlar. Belə bir vəziyyət istehsalçıları məhsulun
qiymətini aşağı salmağa və istehsalını azaltmağa məcbur edəcək. Qiymətin aşağı
düşməsi öz növbəsində alıcıları həmin maldan daha çox almağa sövq edəcək və
onların tələbi artacaqdır. Qiymətin təklif xətti boyunca aşağı düşməsi, tələbin
səviyyəsinin isə öz xətti boyunca artması prosesi, onların tarazlıq qiymətində gö-
rüşməsinə qədər davam edəcək və beləliklə, tarazlıq səviyyəsi təmin ediləcək.
à ì àí àòëà
10
8
6
4
2
0
1
2
3
4
5
Ò ÿäÿäëÿ
Şəkil 3. Tarazlığın qrafiki.
Q -qiymət; T -tələb və təklifin kəmiyyəti.
Başqa bir halda real bazar qiyməti tarazlıq qiymətindən aşağı olarsa «tələbin
62