məqsədini güdür. Azərbaycanda da özəlləşdirmə bu vəzifələrin həyata keçirilməsinə yönəldilmişdir.
Azərbaycanda özəlləşdirmənin başlıca məqsədləri aşağıdakılardır:
- təsərrüfat subyektləri üçün xüsusi mülkiyyət və sərbəst rəqabət prinsipləri əsasında öz-özünü tənzimləyən
bazar iqtisadiyyatı mühitinin yaradılması;
- xalq təsərrüfatı strukturunun bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun olaraq yenidən qurulması;
- iqtisadi prosesə bütöv növ istifadə olunmamış ehtiyatların cəlb edilməsi;
- milli iqtisadiyyata investisiyaların, o cümlədən xarici investisiyaların cəlb edilməsi;
- əhalinin həyat səviyyəsinin və sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması.
Bütövlükdə Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesinin gedişini 4 mərhələyə bölmək olar:
I mərhələ - 1996-1998-ci illər;
II mərhələ - 1998-2000-ci illər;
III mərhələ - 2000-2001-ci illər;
IV mərhələ - 2001-2005-ci illər.
Azərbaycanda özəlləşdirmənin ən səciyyəvi cəhətlərindən biri onun aparılması modelləri ilə bağlıdır.
Azərbaycanda özəlləşdirmənin xüsusiyyətlərindən biri də onun kənd təsərrüfatından başlanmasıdır.
Azərbaycanda özəlləşdirmənin xarakterik cəhətlərindən biri də özəlləşdirmənin dünya ölkələrinin üzünə
açıq olmasıdır.
Azərbaycanda özəlləşdirmə modelinin fərqləndirici cəhətlərindən biri də dövriyyəyə buraxılan
özəlləşdirmə çeklərinin nominal qiymətə malik olmamasıdır.
MÜHAZİRƏ MƏTNİ
MÖVZU 6. ƏMTƏƏ İSTEHSALI VƏ PUL
§1. Təsərrüfat tipləri
§2. Əmtəə və onun xassələri
§3. Əmtəə istehsalının formaları
§4. Əmtəə tədavülü və pulun meydana gəlməsi
§5. Pulun mahiyyəti və funksiyaları
§6. Pulun təkamülü
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT
1. «İqtisadi nəzəriyyə». Dərslik, T.S.Vəliyevin,
Ə.P.Babayevin və
M.X.Meybullayevin ümumi elmi redaktəsi ilə, Bakı, 1999.
2. K.Marks, «Kapital», ı cild, ı fəsil. Bakı, 1969.
3. Дж.Харрис, «Денежное теория». Москва, 1992.
4. Экономическая теория (Политэкономия): Учебник / Под общей ред. В.И.
Видяпина, Г.П. Журалвевой. –М.: Изд-во: экономической академии, 2000,
–592 с.
5. Экономическая теория. Учебник для вузов. Под ред. Г.П. Журавлевой,
В.М. Юрьева. –Тамбов: Изд-во: Тамбовского университета, 2000,–757с.
6. Международная экономика. Учебное пособие / Н.А. Волчина. –М.:
Эксмо, 2006, –736 с.
7. Экономическая теория. Учебник для вузов / Под ред. А.И. Добрынина,
Л.С. Тарасевича. –СПб.: Изд-во: СПб ГУЭФ. 1997, –480 с.
39
8. Курс экономической теории. /Под ред. А.В.Сидоровича; МГУ им.
М.В.Ломоносова. Изд-во « Дело и Сервис, 2001-832 с.
9. Носова С.С. Экономическая теория. Учебник для вузов. –М.: Гуманит.
Изд-во: Центр ВААДОС, 2000, –520 с.
10. Курс общей экономической теории. Учебник / Под ред. М.Н. Чепурина,
Е.А. Киселевой. –Киров: АСА, 1997.
11. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. –М.: Республика, 1992.
§1. Təsərrüfat tipləri
Bazar iqtisadiyyatının əsasını xüsusi mülkiyyət və əmtəə istehsalı təşkil edir.
Lakin cəmiyyətlərin tarixi inkişaf prosesinin müxtəlif mərhələlərində iqtisadi
həyatın ümumi formaları fəaliyyət göstərir. İqtisadi həyatın ümumi formaları
keyfiyyətcə bir-birindən fərqlənir və daimi xarakter daşımırlar. İqtisadi həyatın
bu formaları və ya təsərrüfat təşkilinin ümumi tipləri ictimai əmək bölgüsü və
iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə səciyyəvidirlər. Bu ümumi iqtisadi proseslər və
hadisələr vaxtaşırı dəyişirlər və təsərrüfat formalarının inkişafında təkamül
yaradırlar.
Təsərrüfat tiplərinin təşkili və onların təkamülü iqtisadi inkişafın
qanunauyğunluqları çərçivəsi daxilində həyata keçirilir. İqtisadi həyatda fəaliyyət
göstərən təsərrüfat tiplərinin təşkili formaları bunlardır: a) natural təsərrüfat; b)
sadə əmtəə təsərrüfatı; v) kapitalist əmtəə təsərrüfatı; q) planlı əmtəə təsərrüfatı.
Təsərrüfat təşkili tiplərinin tarixən ilkin forması natural istehsaldır.
Təsərrüfatın belə bir təşkili formasında istehsal ilə istehlakın həcmi üst-üstə
düşür.
Natural təsərrüfat feodal mülkiyyəti ilə də çox xarakterikdir. Torpaq sahibi
olan mülkədarlar kəndlilərdən töycü olaraq ya məhsul ya da pul alırdılar. Natural
təsərrüfatda məhsul tədavülə deyil, bilavasitə istehlak sferasına daxil olur. Bu,
ictimai əmək bölgüsünün inkişaf etməməsilə bağlı idi. Natural təsərrüfatda
istehsalçının şəxsi mülkiyyəti olan ibtidai, bəsit əmək alətlərindən istifadə
olunurdu.
Natural təsərrüfatın əsasını əkinçilik, maldarlıq və ev sənayesi təşkil edir.
Natural təsərrüfat dağınıq idi və onun xarici mühitlə heç bir əlaqəsi yoxdur.
İqtisadiyyatın təşkilinin belə formasına qapalı təsərrüfat deyilir.
Natural təsərrüfatda tədricən baş verən təkamül istehsalla istehlak arasında
olan əlaqələri möhkəmləndirir və beləliklə, iqtisadi sabitlik təmin olunmağa
başlayır. Natural təsərrüfatda ən’ənəvi istehsal, eyniadlı, eyniçeşidli məhsul istehsalı
40
xarakterik xüsusiyyət kəsb edir. Eyniçeşidli məhsulların istehsalı, sahələr mütənasib-
liyi, daima təkrar olunan bu təsərrüfat tipinin təşkili əmtəə istehsalına kimi üstünlük
təşkil edən iqtisadi həyatın ümumi formasıdır.
Natural təsərrüfatda durğunluq, zəif iqtisadi inkişaf mövcud idi. Bu təsərrüfat
tipində torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət yox idi, hər şey dövlətin əlində
cəmlənmişdi, mülkiyyət dövlət hakimiyyətilə qovuşmuşdu. Natural təsərrüfat
dinamik deyil, konservativ, sabit və dəyişməz xarakter daşıyırdı. Tarixi təcrübə
göstərir ki, natural təsərrüfatçılıq formasının müxtəlif modelləri olub: ibtidai
icma, Asiya icması, alman icması, slavyan icması və s.
Natural təsərrüfatın əmtəə təsərrüfatı ilə əvəz olunması uzunmüddətli,
mürəkkəb və çoxcəhətli bir proses olmuşdur. Bu onunla müəyyən olunur ki,
natural təsərrüfat inersiyalı və durğun təsərrüfat tipidir. Bunlara baxmayaraq
bütün sonrakı istehsal formalarının, o cümlədən əmtəə təsərrüfatının əsasını
natural təsərrüfat tipi təşkil edir. Cəmiyyət miqyasında əmtəə münasibətlərinin
meydana gəlməsi, fəaliyyət göstərməsi və inkişaf etməsi natural təsərrüfat
daxilində baş vermişdir.
Deməli, əmtəə münasibətlərinə natural təsərrüfat daxilində diferensasiyaya
uğrayaraq mürəkkəbləşən bir təsərrüfat forması kimi baxmaq olar.
Natural təsərrüfatdan fərqli olaraq əmtəə təsərrüfatı istehsalın elə bir təşkili
formasıdır ki, burada istehsal olunan məhsullar ancaq mübadilə sferasına daxil
olur. Əmtəə təsərrüfatının olması üçün aşağıdakı şərtlər tələb olunur:
1. İctimai əmək bölgüsü. Əmtəə istehsalı şəraitində müxtəlif təsərrüfat
sahələri fəaliyyət göstərir. Bu təsərrüfat sahələri müxtəlif növ məhsul istehsalı üzrə
ixtisaslaşırlar. Sənaye kənd təsərrüfatından ayrılır. Sənaye istehsalının müxtəlif
sahələri yaranır.
2. Mülkiyyət formaları. İstehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətin olması
əsas amillərdən biridir. Əmək məhsulu olan əmtəə istehsal vasitələri üzərində
olan mülkiyyət sahibinə məxsusdur. Bu səbəbdəndir ki, sahibkar öz məhsulunu
əmtəə kimi digər zəruri əmtəəyə dəyişdirməlidir, yə’ni məhsul mübadilə
olunmalıdır.
3. İstehsalçılar arasında iqtisadi əlaqə forması kimi əmtəə mübadiləsi
olmalıdır. İctimai əmək bölgüsünün nəticəsi olaraq istehsalçılar ayrı-ayrı məhsul
istehsalı üzrə ixtisaslaşdıqlarına görə bu istehsalçıların başqa məhsullara olan
ehtiyacı da artır. Digər tərəfdən, xüsusi mülkiyyət də istehsalçıları ayırır və bu isteh-
salçılar zərurət üzündən bazar vasitəsilə bir-birilə əlaqə saxlamaq məcburiyyəti
qarşısında qalırlar.
4. Təsərrüfatın bazarla tənzimlənən xarakteri. Satış və mübadilə üçün əmtəə
istehsal edildiyinə görə hər bir istehsalçı bir-birindən xəbərsiz məhsul istehsal edir
və onlar yalnız bazarda qarşılaşırlar. İstehsalçılardan kimin çox, kiminsə az
məhsul istehsal edib mübadiləyə daxil etməsini müəyyən etmək çətindir. Onlar
bir-birilə ancaq bazar vasitəsilə əlaqə saxlayırlar.
§2. Əmtəə və onun xassələri
Müxtəlif əmtəələr (iqtisadi ne’mətlər) insanların müxtəlif tələbatını ödəyir.
41
Dostları ilə paylaş: |