Bank əməliyyatlarmı
məzmunurıa görə:
♦
iqtisadi əməliyyat,
♦
hüquqi əməliyyat,
♦
texniki əməliyyat
♦
bankın daxili təhlükəsizliyini təmin edən əməliyyatlara bölmək mümkündür. (proteksionist,
müdafıə).
Bankın iqtisadi təminatmm olub, onun fəaliyyətinin qanunverici, texniki və mühafizə təminatı
olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. Münasibət komponentlərindən birinin yoxluğu bankm
müĢtərilər ilə əlaqələrinin bütün zəncirinin pozulmasına gətirib çıxara bilər
1
.
Bank məhsulunun məzmunu - əməliyyatlarm müxtəlif tiplərinin ar- dıcıl Ģəkildə birləĢdirilməsindən
ibarətdir. Çünki onlardan hər biri müəyyən peĢə biliklərini tələb edir. Onlarm həyata keçirilməsi isə
yerinə yetirilən əməliyyatların məzmununa uyğun olan bankm xüsusi bölmələ- rində (Ģöbələrində,
idarələrində) təĢkil olunur.
Əməliyyatlar
hiiquqi təşkilinə
görə:
♦
baza
♦
köməkçi əməliyyatlara bölünür.
Əsas əməliyyatlar
bankm hüquqi statusunu təyin edir (bir qayda olaraq, onlara iki-üç əməliyyat:
kredit, depozit, hesablaĢma əməiyyatları daxil olur). Bank əməliyyatları
hüquqi mövqedən yerinə
yetirilməsi üçün mütləq qaydada
lisenziya tələb olunan əməliyyatlara və həyata ke- çirilməsi üçün
lisenziya tələb olunmayan əməliyyatlara bölünür. Bütün əsas və bəzi digər əməliyyatlar üçün
mərkəzi bankın lisenziyası tələb olunur. Bank əməliyyatları qanunvericilik mövqeyindən yerinə
yetiril- məsinə icazə olan əməliyyatlara və bank statusuna uyğun olmayan kommersiya banklarmm
fəaliyyətini tənzimləyən qanun tərəfmdən qa- dağan olunan əməliyyatlara bölünür.
Bank əməliyyatlarım
miiştərilərə qarşı münasibətdə:
♦
Vasitəsiz
♦
vasitəli əməliyyatlara bölmək mümkündür.
Vasitəsiz əməliyyatlar
- bank Ģəxsi vəsaitləri hesabma bu və ya dig- ər layihəni maliyyələĢdirdikdə
əməliyyatlar vasitəsiz olur.
Vasitəli əməliyyatlar - təsərrüffat subyektlərinin göstəriĢlərinə əsa- sən onlar arasmdakı ödəniĢlərdə
vasitəçi kimi çıxıĢ edən bank vasitəsilə təĢkil olunduqda əməliyyatlar vasitəli hesab olunur. MüĢtəri
banka mə- sələn, digər Ģəxs ilə danıĢıqlar aparmağı həvalə etdikdə də əməliyyatlar vasitəli olur.
Fəaliyyətin planlaşdırılması üzrə aĢağıdakı əməliyyatları bir- birindən ayırmaq lazımdır:
♦
Strateji
♦
taktiki
ĠnkiĢaf perspektivlərinin təyin olunması üçün banklar planlar iĢ- ləyib hazırlayırlar və
bu plan
çərçivələri daxilində qarĢıda qoyulan tapĢı- rıqlara nail olmaq imkanlarım və mexanizmlərini təyin
edirlər. «Kredit idarəsinin inkiĢaf strategiyası» vacib sənədlərdən biridir. Taktiki əmə- liyyatlara
bankm likvidlik qabiliyyətini idarə etməsinə daiı* gündəlik əməliyyatları aid etmək mümkündür.
Əməliyyatları həyata keçirilmə mərhələlərinə görə :
-birincidərəcəli
-növbəti
əməliyyatlara bölürlər.
Bank texnologiyaları müəyyən ardıcıllığa malik olur. Əgər bank misal üçün fiziki Ģəxsə kredit
tarixini, krediti qaytarmağa icazə verən gəlir məbləğini açıqlamadan kredit verərsə o zaman bu
düzgün olmaz. Adətən hər bir bank öz reqlamentini iĢləyib hazırlayır və bu reqlament- də iĢlərin
aparılması mərhələləri daha ətraflı təsvir olunur.
Əhəmiyyət dərəcəsinə görə:
•
əsas
•
köməkçi
əməliyyatları ayırd etmək mümkündür.
Əlbəttə hər bir bank üçün bu və ya digər məqamda əməliyyatın bi- rinciliyi müxtəlif ola bilər. Lakin
əgər müddətli Ģəkildə yerinə yetirilən əməliyyatları
istisna etsək, o zaman çox güman ki müĢtərinin
öyrənil- məsi üzrə əməliyyatları əsas hesab etmək olar. Ġnfrastrukturun yaradıl- ması ilə əlaqədar
əməliyyatlar köməkçi əməliyyatlar olur (informasiya, metodiki təminat və.s).
Bank əməliyyatları
mürəkkəblik dərəcəsinə görə:
•
sadə
•
mürəkkəb
əməliyyatlara bölmək mümkündür.
KitabYurdu.az
5
MüĢtəri üçün rahat və bankdan əlavə məsrəflər tələb etməyən əməliyyatları sadə əməliyyatlar hesab
etmək mümkündür. Sadə və mü- rəkkəb əməliyyatları əməliyyatlarm müəyyən qrupunun daxilində
mü-qayisə etməklə aĢkar etmək daha asandır. Belə ki, kassa əməliyyatları bir qədər sadə olsalar da,
pul vasitələrinin qorunması təhlükəsizliyini təmin edən xüsusi iĢ yerinin təchiz olunmasım bankdan
tələb edə bilər.
Kredit əməliyyatları mürəkkəblik nöqteyi-nəzərindən müxtəlif de- yildir. Məsələn, törəmə
alətlərindən istifadə ilə müĢayət olunan kreditin verilməsi istehlak ehtiyaclarma
adi kreditin verilməsi
ilə müqayisədə da- ha mürəkkəb əməliyyatdır. Yerinə yetirilən iĢin xarakterinə görə bank
əməliyyatları bir o qədər də mürəkkəb olmur. Bu baxımdan analitik, marketinq, idarəetmə, nəzarət
əməliyyatlarım, bank infrastrukturunun formalaĢması üzrə əməliyyatları (informasiyamn toplanması
və iĢlənmə- si, iĢlərin təĢkili qaydası haqqmda metodiki müddəalarm iĢlənib hazır- lanması),
hesablayıcı, mühasibat əməliyyatlarım ayırd edirlər.
Bu əməliyyatlarm xarakteri mahiyyət etibarilə bank əməkdaĢla- rmın daxili ixtisaslaĢması və bəzən
isə bankdaxili idarəetmə struktu- runun xüsusiyyətlərini xarakterizə edir.
Əməliyyatlar mütəmadi olaraq lıəyata keçirilməsinə görə:
-birdəfəlik
-təkrarlanan
əməliyyatlara bölünür.
Belə ki, bankda müĢtərilərin pul vəsaitlərinin akkumulyasiya edil- diyi və sonralar ödəniĢlərin həyata
keçirildiyi hesabm açılması ilə bağlı əməliyyat birdəfəlik əməliyyatdır. Bu zaman vəsaitlərin
hesabdan silin- məsi və ya hesaba köçürülməsi dəfələrlə təkrarlamr. Ayrı-ayrı kredit üzrə kredit
müqaviləsinin bağlanması birdəfəlik əməliyyat kimi çıxıĢ edir. Onun çərçivələri daxilində sonralar da
kreditlərin verilməsi və ödə- nilməsi, konyukturanm dəyiĢilməsi ilə
əlaqədar müqavilənin
dəyiĢdilmə- si üzrə təkrar əməliyyatlar həyata keçirilə bilər.
Bank əməliyyatlarını gəlirliliyinə görə:
-gəlirli
(yüksəkgəlirli)
-zərərli əməliyyatlara
bölmək mümkündür.
Banklar gəlir əldə etməyə can atsalar da vahid mərkəzdə müxtəlif pul xidmətlərinin göstərilməsi ilə
bağlı müĢtərilərin marağmı inkar edə bilmirlər. Bunun sayəsində banklar müĢtərilərin ehtiyac
duyduqları, la- kin banklara gəlir gətirməyən bəzi əməliyyatların keçirilməsini təĢkil et- məyə
məcburdurlar. Bu halda banklarda yaranan bəzi itkilər adətən yüksək gəlirli əməliyyatlardan daxil
olan gəlirlər ilə kompensasiya olu- nur.
Bank əməliyyatları dəyərləndirməyə görə də eyni olmur: əməliyyat- larm yerinə yetirilməsi üçün
külli miqdarda vəsaitlərin tələb olunduğu
yiiksək itkili əməliyyatlar
və
ehtiyatlarm əhəmiyyətli
qoyuluĢunun tələb olunmadığı
ciizi itkili əməliyyatları
ayırd etmək olar. Bank əməliyyat- larınm
itkiləri bank məhsulunun qiymətində əks olunur. Buna görə də banklar bir tərəfdən əməliyyatlarm
dəyərinin azalmasma, digər tərəfdən isə onların texniki baxımdan təkmilləĢdirilməsinə can atırlar. Bu
həmiĢə bank gəlirinin tez bir zamanda artımma səbəb olmur.
Bank əməliyyatları risk ilə əkıqəsinə görə də əhəmiyyətli Ģəkildə fərqlənir:
-Aşağı riskİi
-yüksək riskli
əməliyyatlar kimi onları təsnifləĢdirmək olar.
Hər bir halda banklar əməliyyatlarm risk Ģkalasını özləri müəyyən edirlər. Bir çox hallar pul-kredit
idarələrinin fəaliyyətinin ideologiya- smdan asılı olur. Konservativ (ehtiyatlı) siyasət bank
əməliyyatlarınm riskini azaltmağa icazə versə də, onunla birlikdə bankın gəlirliyi də aza- lır.
Aqressiv (fəal yüksəkriskli) siyasət bankm gəlirini artırmaq imkanı
versə də, əksər hallarda itkilər ilə
müĢayət olunur. Qiymətli kağızlar ba- zarmda əməliyyatlar əksər hallarda yüksək riskli bank
əməliyyatları ki- mi qiymətləndirilir. Bu cür əməliyyatları spekulyativ əməliyyatlar adlan- dırırlar.
Bank əməliyyatları iştirakçıların sayına görə:
-fərdi
-kollektiv əməliyyatlara
bölünür.
Bankm təklikdə kənar iĢtirakçılar olmadan yerinə yetirdiyi əmə- liyyatlar fərdi əməliyyatlar adlanır.
Kollektiv əsaslar ilə yerinə yetirilən əməliyyatlar kollektiv əməliyyatlar adlanır. Əksər hallarda
KitabYurdu.az
6