kommersiya bankı əksər hallarda həm universal, həm də ixtisaslaĢdırılmıĢ bankm cəhətlərinə malik
ola bilər.
Bank
miilkiyyət tipinə görə
dövlət, səhmdar, koopevativ, xiisusi və
qarışıq banklara təsnif olunur.
Keçid dövründə banklara dair mülkiyyətin dövlət forması
əhəmiyyətini qoruyub saxlayırdı. Doğrudur, bu dövlətin bankın yaradılmasma dair inhisar hüququna
malik olduğu dövrlərdə təsərrüffatçılığm paylayıcı sistemində rast gəlinən miqyaslarda olmasa da,
dövlət bir sıra banklarm kapitalmda öz payım bu yaxmlara qədər qoruyub saxlayırdı.
Dövlət mülkiyyəti bank təsərrüffatmda və digər modifıkasiyah formalarda da mövcud olur. Misal
üçün banklar dövlət əsasları ilə yaradıla bilər. Beynəlxalq təcrübədə banklar iqtisadiyyatm inkiĢafma
dair dövlət proqramlarınm maliyyələĢdirilməsi ilə bağlı dövlətin tamhüquqlu müvəkkilidirlər
(səhmdar banklar da müvəkkil ola bilər). Dövlət müəssisələri də kommersiya bankınm səhmdarları
ola bilər. Bu- nunla əlaqədar olaraq isə mülkiyyətin bu forması komnıersiya
banklarmda real olaraq
iĢtirak edə bilər.
Ġqtisadi böhran və bank sisteminin iĢinin pozulması Ģəraitində dövlət banklara təsirini gücləndirməyə
can atır. Dövlət tənzimlənməsi nəinki vahid pul-kredit siyasətində, ehtiyat, likvidlik normativlərinin
müəyyən olunmasmda, eləcə də bank kapitalmda dövlət mülkiyyətinin üstünlük təĢkil etməsi ilə
xüsusi kredit təsisatlarmm təĢkilində ifadə olunur. Bu cür bankları dünya təcrübəsində
inkişaf
banklan adlandırırlar.
Bazar iqtisadiyyatı Ģəraitində kommersiya bankma dair mülkiy- yətin daha tipik forması səhmdar
mülkiyyətdir (onu beynəlxalq termi- nologiyaya əsasən xüsusi forma adandırırlar. Çünki bank
kapitalmm yaradılmasmda özəl müəssisələr və ayrı-ayrı fərdi Ģəxslər iĢtirak edir).
Fəaliyyət miqyasırıa görə
korsomsium banklar, iri, orta və
kiçik banklar bir-birindən fərqləndirilir.
Bəzi ölkələrdə kredit idarələrinin ümumi
saymda kiçik kredit idarə- lərinin payı yüksək olur. Onlara
kredit kooperasiyaları, qarşılıqlı kredit cəmiyyətləri, kredit-əmanət bankları, inşaat-əmanət kassaları
Ģamil edilir. Bu pul-kredit təsisatları kiçik müəssisələr ilə iĢləmək qabiliyyətinə malik olmaları ilə
fərqlənir. Kiçik və orta fəaliyyəti dəstəkləmək, eləcə də kiçik əmanətləri
akkumulyasiya edərək
onları yerli ehtiyaclar üçün səfərbər etmək onlarm fəaliyyətinin əsas məqsədlərindəndir.
Bankları
xidmət sahəsi üzrə
regional (yerli), regionlararası, Milli və
beynəlxalq banklara bölmək
mümkündür. Əsas etibarilə yerli müĢtərilə- rə, bir ərazinin müĢtərilərinə xidmət göstərən banklar
regional banklara aid olur. Onlara müəyyən regionun (Ģəhərin) tələbatlarma xidmət edən
bələdiyyə
banklarını da Ģamil etmək mümkündür: Milli banklar - ölkə- nin daxilində fəaliyyəti həyata keçirən
və əsas etibarilə ölkə müĢtəriləri- nin tələbatlarına xidmət göstərən banklardır; beynəlxalq banklar
müxtə- lif ölkələrin müĢtərilərinin əlaqələrinə xidmət edir. Məsələn: Azərbaycan Beynəlxalq Bankmı
bu tip banklara aid etmək mümkündür.
Bank yevli filiallannın ərazi ücrə təsnifatı
Cədvəl 1.2
Iqtisadi rayotılar
30.09.2007
31.12.2007
30.09.2008
AbĢeron iqtisadi rayonu
269
289
327
(Bakı Ģəhəri daxil
41
41
41
olunmaqla)
•
dövlət bankları
•
özəl banklar
228
248
286
Gəncə-Qazax
iqtisadi
46
47
58
Rayonu
15
15
15
•
dövlət bankları
•
özəl banklar
31
32
43
ġəki-Zakatala iqtisadi
21
21
23
Rayonu
8
8
8
•
dövlət bankları
•
özəl banklar
13
13
15
Lənkəran iqtisadi rayo-nu
22
23
27
- dövlət bankları
9
9
9
KitabYurdu.az
12
- özəl banklar
13
14
18
Quba-Xaçmaz iqtisadi
21
22
24
Rayonu
8
8
8
•
dövlət bankları
•
özəl banklar
13
14
16
Aran iqtisadi ray-
57
61
72
Onqu
28
28
28
•
dövlət bankları
•
özəl banklar
29
33
44
Yuxarı Qarabağ iqtisadi
2
2
2
Rayonu
2
2
2
•
dövlət bankları
•
özəl banklar
Kəlbəcər-Laçın iqtisadi
-
-
-
Rayonu
-
-
-
•
dövlət bankları
•
özəl banklar
”
“
Dağlıq ġirvan iqtisadi ray-
10
10
10
Onu
5
5
5
•
dövlət bankları
•
özəl banklar
5
5
5
Naxçıvan iqtisadi rayonu
10
10
10
- dövlət bankları
9
9
9
- özəl banklar
1
1
1
CƏMI
458
485
553
Statistik məlumatlara əsasən banklar
filialsız və
filiallı banklara da bölünürlər. Ölkəmizdə də filialı
banklarm sayı ildən ilə artmaqdadır. Hazırda, dəqiq desək, Milli Bankm 30.09.2008-ci ilin statistik
məluma-tma əsasən qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə fəaliyyət göstərən bankların yerli fıliallarmm
sayı 553-ə bərabərdir. Banklarm yerli fıliallarınm ərazi üzrə təsnifatmı aĢağıdakı cədvəldən daha
ətraflı göriək olar: cədvəl 1.2.
Təsərrüfatm ayrı-ayrı sahələrinə banklar tərəfindən göstərilən xidmətdən asılı olaraq onları çoxsahəli
və bir sahəli banklara bölmək mümkündür. Beynəlxalq təcrübədə sənaye banklarma, ticarət bankları-
na da rast gəlmək mümkündür.
Xarici ölkələrdə təsnifatın digər meyarları da mövcuddur. Belə ki, ABġ - da
ikiqat tabeçilik sistemi
müəyyən olunmuĢ, Federal ehtiyat sis- teminə aid olan bankların və fəaliyyəti Ģtatlarm
qanunvericiliyi ilə tən- zimlənən bank qruplarmı bir-birindən ayırmaq olar. Sığorta ilə qarĢılıqlı
əlaqədə əmanətləri depozitlərin sığortalanmasma dair Federal korpora- siyada sığortalanan və bu
təĢkilatda sığortalanmayan banklar da təsnif- ləĢdirilə bilər.
Banklar bank sisteminin elementləri kimi digər elementlər, ilk növbədə isə bank infrastrukturu ilə
qarĢılıqlı fəaliyyətdə uğurla inkiĢaf edə bilər.
Bank infrastukrturu dedikdə banklarm həyat
fəaliyyətini təmin edən elementlərin toplumu baĢa düĢülür. Bank infrastrukturunun iki blokunu:
daxili və
xarici blokları fərqləndirmək mümkündür. Birincisi bankın daxili sabitliyini təmin etdiyi
halda, ikincisi - onun xarici mühit ilə qarĢılıqlı fəaliyyətini təmin edir.
Daxili blokun elementlərinə bunlar aiddir:
•
kredit
idarəsinin statusunu, onlar tərəfindən yerinə yetirilən əməliyyatlarm siyahısım təyin
edən qanunverici normalar;
•
qanunverici aktlarm yerinə yetirilməsini və əmanətçilərin, bank müĢtərilərinin maraqlarmm,
bankm Ģəxsi maraqlarmm, ümumilikdə metodiki təminatm nıüdafiəsini təmin edən
əməliyyatlarm həyata keçi- rilməsinin daxili qaydaları;
•
müasir kommunikasiya
sistemi ilə qeydiyyat, hesabat, analitik sistem, məlumatlarm
kompyüter vasitəsilə iĢlənməsi, banklarm fəaliyyə- tinin idarə olunması;
•
bankm idarəetmə aparatı.
Müxtəlif mənĢəli
hüquqi sənədlər bankın iĢində hesabatın əsas nöqtəsi olur: bankm nizamnaməsi,
onun tərəfmdən müəyyən/ əməliyyatlarm həyata
keçirilməsinə icazə, xidmətlərin bu və ya digər
KitabYurdu.az
13