alan Ģəxsin qiymətləndiriməsini, kreditin təminatına dair bir sıra konkret tələbləri nəzərdə tutur. Bu
prinsip banklara fəaliyyət prosesində itkilərdən uza- qlaĢmağa imkan yaradır.
Bank kommersiya təsisatı kimi ödəniĢli əsaslar ilə fəaliyyət göstə- rir.
Ödəniş prinsipi
bankm
fəaliyyətinin vacib prinsipi olub, ona bank məhsulunun istehsalma
dair məsrəfləri kompensasiya
etməyə və müəy- yən gəlir əldə etməyə imkan verir. Bank fəaliyyətində yalnız ayrı-ayrı
ikincidərəcəli bank əməliyatları təmənnasız, pulsuz ola bilər. Bu əməliy- yatlara bankm gəlirlərinə
hissolunan təsir göstərməyən güzəĢtlərin müĢtəriyə təqdimatı daxildir (prinsiplər haqqmda daha
ətraflı məlumata bank ilə müĢtərilərin qarĢılıqlı fəaliyyətinə həsr olunmuĢ bölmədə ba- xm).
Bank fəaliyyətinin prinsiplərindən biri də, ölkədə müəyyən olunan və kredit təĢkilatlarınm
fəaliyyətini tənzimləyən
qanunlara riayət etmə prinsipidir.
Banklar nəinki müəyyən olunmuĢ hüquqi
normalara riayət edir, eləcə də qanun tərəfindən müəyyən olunmuĢ çərçivələr daxiində müəyyən
hallarda hüquq-mühafizə orqanlarma müĢtəri tərəfindən yol verilən hüquq pozuntuları haqqında
məlumat da verirlər.
Banklarm iĢgüzar tərəfdaĢları ilə münasibətlərdə özlərini borclu hesab etmələri daha diqqətəlayiqdir:
•
qarĢılıqlı etimad, hörmət və hüquq bərabərliyi əsasında müna- sibətlərin qurulması, onlarm
fəaliyyəti ilə bağlı əsassız tənqidə yol veril- məməsi;
•
iĢgüzar münasibətlərdən irəli gələn və ya
onlar ilə əlaqədar ol- mayan, öhdəliyə götiırülən
müqavilə və digər öhdəliklərin pozulma- mazlığı prinsipinin ciddi olaraq rəhbər tutulması;
•
mübahisələrin yaranması zamam qanuna müvafiq olaraq bütünlüklə, vaxtında və ciddi
Ģəkildə öhdəliklərini, eləcə də məhkəmə qərarlarını yerinə yetirmək;
•
fikir ayrılığının və mübahisələrin yaranması zamanı danıĢıqlara və kompromisin axtarıĢma
üstünlüyün verilməsi.
Bank fəaliyyətinin iĢgüzar və mənəvi prinsiplərinin uzlaĢması banklara iqtisadiyyatda rolunu
səmərəli Ģəkildə reallaĢdırma imkanı ve- rir.
4. MƏRKƏZİ BANKIN FƏALİYYƏTİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ
Ġstənilən ölkənin bank sistemində mərkəzi bank əsas rol oynayır. Onun fəaliyyətindən həm ölkənin
milli iqtisadiyyatınm, həm də bank sektorunun inkiĢafınm sabitliyi asılı olur. Mərkəzi bank nağd və
nağdsız formada pul dövriyyəsini tənzimləyərək əmək məhsullarmm mübadiləsi, mal və xidmətlərin
istehsalçıdan ictimai nemətlərin istehlakçısına hərə- kəti üçün həlledici iqtisadi ilkin Ģərtlər yaradır.
Mərkəzi bankıtı fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Hər bir bank kimi mərkəzi
bank da mübadilə sahəsində
fəaliyyət göstərir. Mərkəzi bank nağd pullar və qeyri-nağd ödəniĢ vasitələri Ģəklində məhsul yaradır,
on- ları dövriyyədə qiymətli kağızlara çevirir. Bununla da fasiləsiz dövran və iqtisadi subyektlərin
kapitalmm dövriyyəsi, ictimai məhsulun fasiləsiz istehsalı, bölgüsü və yenidənbölüĢdürülməsi,
həmçinin istehlakı üçün imkan yaradır.
Hər bir bank kimi
mərkəzi bank da əmtəə-pul münasibətləri sahə- sində fəaliyyət göstərən iqtisadi
təsisatdır. onlarm yığılması, məhsul mübadiləsinə keçid qaçılmaz olaraq bu təsisatm ləğvinə gətirib
çıxarır. Mərkəzi bankm arsenalmda iqtisadi tənzimlənmə metodları üstünlük təĢkil edir. Onun pul-
kredit siyasəti pul vəsaitlərinin, kreditin, faizin, valyuta
məzənnəsinin, iqtisadi inkiĢafm səmərəli
stimullaĢdırılma vasitə- ləri kimi istifadəsinə əsaslanır.
Mərkəzi bank iqtisadi təsisat olub qeyri-kommersiya təşkilatı kimi çıxış edir
1
. Mərkəzi bank
kommersiya bankı kimi iqtisadi dövriyyə sa- həsində fəaliyyət göstərərək, iqtisadi subyektlərə
məhsulları və xidmətlə- ri təqdim edərək və məsrəfləri kompensasiya edərək onlara görə müəyyən
ödəniĢ, məbləğ alır. Lakin kommersiya banklarmdan fərqli olaraq gəlirin almması mərkəzi bank üçün
fəaliyyətin məqsədi deyildir. Onun funksional tapĢırıqları sahibkarlıq fəaliyyətinin səthiliyində deyil,
pul dövriyyəsinin idarə olunması sahəsində, fəaliyyətdə deyil, pul-kredit vasitələrinin köməyi ilə
onun inkiĢafı üçün iqtisadi ilkin Ģərtlərin yara-
dılmasmda təzahür edir. Mərkəzi bankm «tədbirliliyi» pul dövriyyəsinin cüzi elastikliyini, sabitliyini
təmin etməkdən ibarətdir. Bu isə mal və xidmətlərə görə ödəniĢləri
maneəsiz olaraq həyata
keçirməyə icazə verir.
Mərkəzi bankm fəaliyyəti ictimai xarakter daĢıyır.
Mərkəzi bank - iqtisadi münasibətlərin
makrosəviyyəsində fəaliyyət göstərən ictimai təsi- satdır. Mərkəzi bank tərəfmdən nağd pullarm və
ödəniĢ vasitələrinin qiymətli kağızlara çevrilməsi həm ayrıca iqtisadi subyektlər, həm də ümumilikdə
KitabYurdu.az
10
iqtisadiyyat üçün eyni Ģəkildə vacibdir. Mərkəzi bank özü üçün deyil, ölkənin iqtisadiyyatı üçün
çalıĢır. Mərkəzi bank pul döv- riyyəsinin rasional Ģəkildə təĢkilini, inflyasiyasız inkiĢafı
təmin edərək
pulların dəyərinin qorunması üçün və bununla da bütün cəmiyyətin və hər bir vətəndaĢın sosial
inkiĢafı üçün Ģərait yaradır.
Mərkəzi bank iqtisadi nöqteyi-nəzərdən - mübadilə sahəsində fəa- liyyət göstərərək ödəniĢin
dövriyyəsini nağd və qeyri-nağd formalarda tənzimləyən ictimai, qeyri-kommersiya pul-kredit
təsisatıdır.
5. KOMMERSİYA BANK İNFRASTRUKTURU
Kommersiya bankı bank sisteminin elementidir. Bunun üçün o:
1)bütövlüyün ayrılmaz hissəsi olmağa imkan verən xüsusiyyətlərə malik olmalı (bank statusuna,
bank əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi hüququna dair lisenziyaya malik olmahdır), ümumi
qaydalara əsasən fəaliyyət göstərməlidir;
2)cəmiyyətin ümumi və xüsusi qanunları, hüquqi normaları çər- çivəsində fəaliyyət göstərməlidir;
3)özünütənzimlənməyə (ətraf mühitə qarĢı uyğunlaĢmaya və ca- vab reaksiyası verməyə), inkiĢafa və
təkmilləĢməyə qadir olmalıdır;
4)bank sisteminin digər elementləri ilə qarĢılıqlı Ģəkildə fəaliyyət göstərməlidir.
Banklardan savayı bank sisteminə bəzi xüsusi maliyyə təsisatları daxil olur.
Bu təsisatlar bank
əməliyyatlarmı yerinə yetirsələr də, bank statusuna malik olmur. Bank sisteminə həmçinin bank
infrastrukturunu təĢkil edən və pul-kredit təsisatlarmm həyat fəaliyyətini təmin edən digər idarələr də
daxil olur.
Banklarm mahiyyətinin vəhdəti zamanı onlarm çoxsaylı növü mövcuddur.
Ġlk növbədə
emissiya və
kommevsiya banklarmı fərqləndirirlər. Çtınki kommersiya banklarınm
fəaliyyətlərinin açıqlanması dərsliyin predmetidir. Biz qarĢımıza nağd pul niĢanlarınm emissiyası
tapĢırığım həll etməli olan mərkəzi banklarm fəaliyyətini ətraflı Ģəkildə təsvir et- mək məqsədini
qoymuruq. Yalnız kommersiya banklarmm müxtəlifliyi baxımmdan onlarm ayrı-ayrı növlərini ayırd
etməyə icazə verən meyar-
ları fərqləndirək.
Yerinə yetirilən əməliyyatlarm xarakterinə görə
universal və
ixti- saslaşdınlmış banklar fərqləndirilir.
Univevsal banklava müxtəlif əməliyyat və xidmətlərin geniĢ dairəsi- ni «birinci əldən» yerinə
yetirməyə qadir olan bankları Ģamil etmək la- zımdır. Lakin universallıq digər çalarlara da malikdir.
Universallıq - növbəti sahələr üzrə məhdudlaĢmayan fəaliyyət növüdür:
•
xalq təsərrüffatmm sahələri üzrə;
•
xidmət olunan müĢtərilərin tərkib
hissəsinə görə;
•
kəmiyyətcə;
•
regionlar üzrə.
Universal bank müxtəlif sahələrin kreditləĢdirilməsinə can atdığı halda
ixtisaslaşdınlmış bank daha
çox xalq təsərrüffatmm hər hansı bir sahəsinin (yarımsahəsinin), bir qrup müəssisələrin (məs: bəzi
banklar əsas etibarilə sənayenin meĢə, aviasiya, avtomaĢm, saat və digər yarımsahələrinə xidmət
göstərirlər) kreditləĢdirilməsi ilə əlaqədar olur.
MüĢtəri xidməti ilə bağlı bankm universallığı daha çox hiss olunur. Universal bank üçün həm hüquqi,
həm də fiziki Ģəxslərin xidməti səciyyəvidir. Əksinə, ixtisaslaĢdırılmıĢ bank yalnız fiziki Ģəxslərə
xidmətdə qapana bilməz.
Bir qayda olaraq universal bank tərəfindən yerinə yetirilən əməliyyatlarm dairəsi həddən artıq
geniĢdir. Bu zaman həll olunan əməliyyatlarm siyahısı kəmiyyət əlaməti kimi çıxıĢ edir. Bu siyahıya
qiymətli kağızlarm açıq bazardakı əməliyyatları daxil olur. Burada bank kapitalmı digər müəssisələrə
yatıraraq tamhüquqlu iĢtirakçı kimi çıxıĢ edə bilər. Məsələn, bəzi Amerika kommersiya bankları
ixtisaslaĢdırılmıĢ bank olub, bank qanunvericiliyinə müvafıq olaraq bu əməliyyatları yerinə yetirə
bilmirlər. Əksinə avropa ölkələrinin universal bankları bu cür əməliyyatları yerinə yetirə bilərlər.
Universal bankların fəaliyyəti yalnız bir region ilə məhdudlaĢmır. Universal bank regionlarda,
müxtəlif rayonlarda fəaliyyət
göstərdiyi, xaricdə də fıliallara malik olduğu halda ixtisaslaĢdırılmıĢ
bankın fəa- liyyəti əksər hallarda məhdud olur.
Bəzən müasir Ģəraitdə universal və ixtisaslaĢdırılmıĢ bankları fərq- ləndirmək çətindir. Məsələn, iri
ixtisaslaĢdırılmıĢ ipoteka bankları adətən nəinki bir regionda iĢləyir, eləcə də xarici ölkələrdə
fıliallara malik olur və müĢtərilərinə yüzlərlə xidmətlər təqdim edirlər. BaĢqa sözlə desək, müasir
KitabYurdu.az
11