•
girov qoyulan əmlakm ödəmə
qabiliyyəti;
•
bankm girov qoyulan əmlaka nəzarəti həyata keçirmək imkanı.
Girov mexanizminin keyfiyyətinin qiymətlənlmlməsi meyarları
Etibarlı lıq
reytinqi
Giro y
qoyulan
əmlakın
dəyəri ilə
kreditin
məbləği
arasmdak ı
qarşıhqlı
nisbət
Girov
predmetlərin in
ödəmə
qabiliyyəti
Girov predmetinə
nəzarəti həya- ta
keçirmək imkanı
Nümunə
lər
A
100 % çox
və ya ona
bərabər
Asanlı qla
reallaĢan
Bütünlü klə
bankm nəzarəti
altmda
Bankda pul
depoziti
B
100 %-dən
az
Qiymət
tərəddüd edə
bilər və
reallaĢma ilə
bağlı
çətinliklər
yarana bilər
Banka qorunmaq
iıçün təqdim
olunan və
qiymətləri təyin
edilən qiymətli
kağızlar
C
100 %-dən
az
Qiymət
tərəddüdlərə
məruz qala bilər
və reallaĢma ilə
bağlı
çətinliklər
yarana bilər
Nəzarət ilə
problemlər
mövcuddur
Qiymətl əri təyin
edilməyən
qiymətli kağızlar
və müĢtərinin
əmtəə qiy-
mətliləri
ehtiyatları
D
100 %-dən
az
Qiymət aĢağı
düĢür və
reallaĢma ilə
bağlı
problemlər
mövcuddur.
Nəzarət ilə
problemlər
mövcuddur
MüĢtə- rinin
əmtəə
qiymətliləri
E
100
%o-dən az
Qiymət aĢağı
düĢür
Nəzarət
yoxluq
təĢkil edir
MüĢtə- rinin
əmtəə
qiymətliləri
5.ZƏMANƏT VƏ HA VADARLIQ
Zəmanət və havadarlıq da kreditin qaytarılmasmm təminatı for- masıdır. Onlar girov kimi kreditorun
maraqlarmı hüquqi və iqtisadi ba- xımdan müdafıə etmək qabiliyyətinə malik olub fərqli ilkin
əsaslara ma- lik olurlar. Bu halda borc alan Ģəxsə görə əmlak məsuliyyətini
bir qayda olaraq üçüncü
Ģəxs daĢıyır. Zəmanət öhdəliyinin subyektinə, zəmanətin tərtib olunması qaydasma, ödəniĢin təminatı
üçün istifadə olunan vəsa- itlərin mənbəyinə görə fərqlənən
zəmanətlərin bir neçə növü mövcuddur.
Maliyyə baxımmdan daha sabit müəssisələr və ya vəsaitlərə malik xüsusi təĢkilatlar, banklar, nadir
hallarda isə borcalan müəssisələr zə- manət öhdəliyinin subyektləri kimi çıxıĢ edə bilər.
KitabYurdu.az
206
ABġ - da uzun müddət ərzində borcalan müəssisələrin kreditin almmasmdan əvvəl bankda müəyyən
məbləğdə depozit formalaĢdırma- ları ilə bağlı təcrübə tətbiq olunmuĢdur. Adətən «10+10» prinsipi
istifa- də olunmuĢdur. O, borcalanm borcu alana qədər ona veriləcək kreditin 10% mislində depozit
yaratmasmı, bu vəsaitin daha 10%-in isə kreditin təqdimatmdan sonra depozit hesabma köçürməsini
bildirirdi. Beləliklə, borc alan müəssisənin alınan kreditin 20% mislində xüsusi depoziti kre- ditin
vaxtlı-vaxtmda ödənilməsinin zəmanəti kimi xidmət göstərirdi. Lakin bu halda
da zəmanət
kreditorun maraqlarmı qismən müdafıə et- məyə icazə verir. Bu cür təcrübəni bizim ölkəmizdə də
istifadə edərək, bankda kredit alan müĢtərini bu bankda hesablaĢma və ya depozit he- sabı açmağa və
bu hesabda müəyyən məbləğdə vəsaitlər saxlamağa məcbur etmək olar. Bu gün ölkəmizdə bu hallar
təcrübədə istifadə edilir.
ABġ - da zəmanətlər məqsədli fondlara malik xüsusi hökumət təĢ- kilatları
tərəfindən də təqdim
olunur. Bu cür təĢkilatlardan biri də onla- rm inkiĢafma dair məqsədli proqramı həyata keçirən kiçik
müəssisələrin fəaliyyəti üzrə inzibati idarədir; bu müəssisələrə kreditlərin 90%-i inziba- ti idarənin
zəmanəti altmda verilir. Bu zaman kreditə görə güzəĢtli ödə- niĢ, xüsusilə də zəmanətsiz kreditlərlə
müqayisədə 1-1,5%) aĢağı verilir.
Kiçik və orta müəssisələrin dövlət yardım fondunu bizim ölkəmiz- də
də yaratmaq məqsədəuyğundur
və o kiçik fəaliyyətin zəmanətli inki- Ģaf mənbəyi kimi istifadə oluna bilərdi və bank krediti bu
zaman əsas mənbə olardı.
Zəmanətlər banklar tərəfmdən də təqdim oluna bilər. Əsasən də beynəlxalq hesablaĢmalar və
beynəlxalq kreditlərin almması zamanı bank zəmanətləri xüsusilə geniĢ Ģəkildə tətbiq olunur. Bu cür
zəmanətlər həm xüsusi sənəd (zəmanət məktubu), həm də vekselin üzərindəki yazı Ģəklində (aval)
təqdim olunur.
Ölkəmizdə də bank zəmanətləri istifadə olunur.
Bank zəmansti hər zaman müəyyən müddətə verilir.
Onun qüvvəyə minməsi bir qayda olaraq kredit müqaviləsi üzrə öhdəliyin yaranması anmdan
baĢlamr. Zə- manətlərin verilməsi təmənnalı xarakterə malik olur. Onun təqdimatı ilə bağlı xidmətlər
həm zaməntlərin verilməsinə kimi, həm də onlarm icra olunmasmdan sonra da ödənilə bilər.
Təcrübədə zəmanət kreditora ünvanlanan zəmanət məktubu və ya
zəmanət müqavibsinin zamin və
be- nefısarı (bank-kreditor) arasmda imzalanması ilə tərtib oluna bilər. Bir çox hallarda müqavilənin
bağlanmasma borc alan Ģəxsi də cəlb edirlər.
Yəni bu zaman müqavilə üçtərəfli müqavilə olur. Bu
cür müqavilə nəinki kreditorun, eləcə də zaminin və borc alan Ģəxsin qarĢılıqlı hüquq və vəzi-
fələrinə malik olur. Bank zəmanəti müqaviləsi üçün əhəmiyyətli Ģərtlərə hansı konkret müqavilələrin
və hansı məbləğdə təmin olunması və zə- manətin qüvvədə olduğu müddət daxil olur.
Benefısarinin bank zəmanəti üzrə pul məbləğinin ödənilməsi haq- qmda tələbi təqdim olunan
müddətin bitməsinə kimi zaminə təqdim olunmalıdır.
Adətən bank zəmanəti kreditor qarĢısmda öhdəliyin yerinə yetiril- məsi ilə qüvvədən düĢür.
Kreditin qaytarılmasının təminatı forması kimi çıxış edən zəmanətin effektivliyi bir sıra amillərdən
asılıdır.
Birincisi, kredit verən bank tərəfindən zaminin sabit maliyyə du- rumunun real
qiymətləndirilməsi
birincidərəcəli əhəmiyyətə malik olur. Çünki ölkəmizdə bank zamin kimi çıxıĢ edir və bu zaman
onun maliyyə sabitliyi haqqmda dəqiq informasiya, bu informasiyanm təhlili və qiy- mətləndirilməsi
metodları daha vacibdir.
Banklarm kreditin qaytarılmasmm təminatı üçün zəmanətlərin iki növünü istifadə etdiyi ABġ
təcrübəsi daha maraqlıdır.
Əgər zaminin ma- liyyə sabitliyi şübhə doğurursa və ya məlum deyilsə, o
zaman zaminin əm- lakının girovu ilə təmin olunan zəmanət tətbiq olunur. Yəni zamənət girov
öhdəliyi ilə tamamlanır. Zaminin sabit maliyyə durumuna qarĢı etimad zamanı
təmin olunmayan
zəmanət istifadə olunur.
İkincisi, zəmanətin almması zamanı krediti verən bank zaminin öhdəliyini yerinə yetirməyə hazır
olmasmda əmin olmalıdır. Bunun üçün xarici banklar zaminin öhdəliyini yerinə yetirməsi niyyəti ilə
bağlı zamin ilə məcburi söhbəti təcrübədən keçirirlər.
Üçäncüsü, zəmanətlər zamənət vermək səlahiyyətinə malik Ģəxslər tərəfindən düzgün tərtib olunmalı
və imzalanmalıdır.
Havadarlıq da bankm həm hüquqi, həm də fiziki Ģəxslər ilə qarĢı- lıqlı
münasibətləri zamam tətbiq
olunan və hər zaman yazılı Ģəkildə tər- tib olunmuĢ müqavilə ilə təsdiq olunan kreditin
qaytarılmasımn təmina- tı formasıdır. Havadarlığm yazılı formasma riayət olunmaması müqavi-
lənin etibarsız Ģəklə düĢməsinə səbəb olur. Bu cür müqaviləyə müvafiq olaraq havadar kreditor
KitabYurdu.az
207