360
qalıb. Kür – Araz ovalı ının c nub-
rq hiss si (pambıq
bec ril n razil r) z h rli kimy vi madd l rl xüsusil
çirkl ndirilmi dir. Burada torpaqdakı z h rli kimy vi
madd l rin s viyy si orta hesabla h r kvadrat metrd
0,94 kq-dır ki, bu da DDT s viyy si il ölçüldükd
normadan 9 d f artıqdır. 24 min hektardan çox razi bir
sıra iqtisadi f aliyy tl rin h yata keçirilm si il z d l nib
ki, bunun da 10 min hektardan çoxu neftl çirkl ndirilib.
Ümumiyy tl , Az rbaycan
razisinin 12%-i mineral
gübr l r v kimy vi madd l rl çirkl nib. Torpa ın
çirkl nm m nb l ri a a ıdakı kimi t snif oluna bil r:
ri binalar v m nzil – istismar mü ssis l ri. u
kateqoriyadan olan çirkl ndirici madd l r
sas n m i
t
zibill ri, yeyinti tullantıları, tikinti zir-zibill ri, qızdırıcı
sisteml rinin tullantıları, ev t s rrufatının yararsız hala
dü
n
yaları v s. aid edilir. Bütün bu göst ril n
çirkl ndiricil r yı ılır v zibillikl r da ınır. ri
h rl rd
m i
t tullantılarının yı ılması v zibillikl rd m hv
edilm si m s l si ç tin h ll olunan problem çevrilmi dir.
h r zibillikl rind tullantıların sad yolla yandırılması
z h rli madd l rin ayrılması il mü ayi t olunur.
M s l n, t rkibind xlort rkibli polimerl r olan
yaların
yandırılması zamanı güclü toksiki madd l r-dioksidl r
361
m l g lir. Buna baxmayaraq son ill rd m i
t
tullantılarının m hv edilm si üçün yandırma üsulu i l nib
hazırlanır. Bel zibill rin qaynar metal rintil ri üz rind
yandırılması perspektiv üsul hesab olunur.
S naye mü ssis l ri. B rk v maye s naye
tullantıları t rkibind daima canlı orqanizml r v bitkil r
al min toksiki t sir göst r n madd l r olur. M s l n,
metallurgiya s naye sah l ri tullantılarının t rkibind
ad t n lvan metalların duzları i tirak edir. Ma ınqayırma
s nayesi traf t bii mühitin sianidl r, arsen v barium
birl
m l rini tullayır; plastik kütl l rin v süni ip yin
istehsalı zamanı t rkibind fenol, benzol, stirol saxlayan
tullantılar m l g lir; sintetik kauçuklar istehsalı zamanı
torpa a kondisiyaya uy un olmayan (mü yy n edilmi
rt v normalara uy un olmayan) polimer pıxtı v
katalizator tullantıları dü ür; rezin m mulatlarının
istehsalında
traf mühit toz
killi inqredientl r, his,
qrum, duda daxil olur ki, onlar da torpaq v bitkil rin
üz rin çökür; rezintoxuculuq v rezin detallarının
istehsalında yaranan v eyni zamanda inl rin istismarı
zamanı köhn lmi
v
sıradan çıxmı
t k rl r,
avtokameralar v ç nb r lentl rinin
m l g tirdiyi
tullantılar. Köhn lmi v sıradan çıxmı t k rl rin
362
saxlanması v utilizasiyası hal-hazırki dövr q d r h ll
edilm mi probleml rd n hesab olunur, bel ki, bu
zaman tez-tez söndürülm si çox ç tin olan güclü yan ın
halları ba verir. Köhn lmi v sıradan çıxmı t k rl rin
utilizasiya d r c si onların ümumi h cminin 30 %-ind n
artıq olmur.
S naye v m i
t tullantılarının artması v üst-üst
yı ılmasına s b b olan prinsipial faktorlara aiddir: istifad
olunan köhn prosesl r, istehsalatda müxt lif xidm t
vasit l rinin tullantılarının dig rl ri t r find n xammal
kimi istifad sin
rait yaradan lazımi
m kda lı ın
olmaması v tullantıların resirkulyasiyasının aparıl-
maması. Tullantıların ümumi h cminin n böyük hiss si
da -m d n v d mir filizi s nayesinin payına dü ür ki,
tulllantıları h r il bir neç mln tonlarla artmaqla üst-üst
yı ılır. Bel ki, onlar praktiki olaraq t krar istifad
olunmur. Ona gör d , hal-hazırda 2001 ha sah ni hat
etm kl 115 -120 mln ton bel tullantılar yı ılmı dır. B rk
s naye tullantıları sas etibaril kimya v neft-kimya, neft
emalı zavodlarında, s nayenin metallurgiya v m d n
sah l rind , tikinti materialları fabrikl rind v m i
t
sektorunda
m l g lmi dir. Bel likl , Az rbaycanın
Sumqayıt Boru Prokat zavodunun zibillikl rind , saxlama
363
razil rind , bölü dürm sah l rind yı ılan, açıq
m nb li
lakının miqdarı 1,3 mln ton, uy un olaraq
G nc Alüminium zavodunun alunit v gil torpaq maye
qarı ı ının miqdarı 7-1,4 mln ton t
kil edir. “Üzvi sintez”
istehsalat birliyi h r il lazımsız
h ng istehsal edir.
Bakının neft t mizl m zavodları il rzind 14 min ton
q tran tur usu istehsal edir. Karxanalar - n çox
materiallardan istifad ed n istehsalat sah l ridir v
onların tullantı razil rind 100 mln tondan çox h ng
da ı (h mçinin qum, gil) vardır. 1994-cü ild aparılmı
inventarlama göst rib ki, h min il bütöv respublika üzr
35,5 min ton toksik tullantılar istehsal edilmi dir. Hal -
hazırda bölü dürm sah l rind ümumi miqdarı t qrib n
3 mln ton olan toksiki tullantılar yı ılmı dır ki, m hz onlar
bu gün sas çirkl nm m nb l ridirl r.
Mü yy n olunmu dur ki, istehsal olunmu tullantıların
miqdarı h r il azalır, ancaq bu o dem k deyil ki, bu n tic
az tullantılı texnologiyaların t tbiqi n tic sind
ld edilib.
Bu ilk növb d iqtisadi laq l rin k silm si il
laq dar
s naye istehsalının a a ı dü m si, mü ssis l rin onların
tam imkanlarının 35-40%-i s viyy sind i l m sinin
n tic sidir. Bu mü ssis l r onların öz tullantılarını b rpa
etm y imkan vermi dir. Ancaq 1991-ci ild tullantıların
Dostları ilə paylaş: |