356
planet
halisinin
rzaq ehtiyatlarının 95-97%-ni t min
ed n sas rzaq m nb yi hesab olunur. Dünyada torpaq
ehtiyatlarının sah si 129 milyon kvadrat kilometr t
kil
edir v ya quru sah sinin 86,5%-ni tutur. Qurunun 10%-ni
k nd t s rrufatı yerl rinin t rkibind
kin sah l ri v
çoxillik bitkil r, 25%–ni is otlaqlar v ç m nlikl r t
kil
edir. Yer s thind ekoloji sisteml rin inki afı v h yatın
mümkünlüyü torpa ın m hsuldarlı ı v iqlim
raiti il
mü yy n olunur.
Çox t
ssüfl r olsun ki, düzgün istismar olunmadı ına
gör h r il m hsuldar torpaqların bir hiss si itib gedir.
M s l n, son 100 illikd torpaq sah l rinin erroziyasının
sür tl nm si n tic sind 2 milyard hektar m hsuldar
torpaqlar itirilmi dir ki, bu da k nd t s rrufatı m qs dl ri
üçün istifad edil n torpaq sah l rinin 27%-ni t
kil edir.
C dv l 9.1-d
Yer kür sinin fiziki v orbital xüsusiyy tl ri,
atmosferin t rkibi göst rilmi ir.
357
C dv l 9.1
Yer kür sinin fiziki v orbital xüsusiyy tl ri, atmosferin
t rkibi
Fiziki xüsusiyy tl ri
Ekvatorial radius , km
6378,14
Polyar radius , km
6356,78
Orta radius , km
6371,3
Ekvatorun uzunlu u, km
40 075
H cmi, km
3
1,0832x10
12
Kütl si, kq
5,9737x10
24
Sıxlı ı, q/sm
3
5,515
S thinin sah si, km
2
510 065 700
Ekvatorda s rb stdü m t cili, m/s
2
9,766
kinci kosmik sür t, m/s
11 180
Öz oxu trafında firlanma dövru, saat
23,934
Orbit nisb t n ekvatorial maillik,
o
23,45
S thind temperatur, K
min.
orta. max.
185 287 331
S thind atmosfer t zyiqi, kPa
101,325
Orbital xüsusiyy tl ri
Gün
d n orta m saf , km
149 597 890
Perihey, km
147 100 000
Afeley, km
152 100 000
Gün
trafında fırlanma dövrü, gün
365,24
Orta orbital sür t, m/s
29 785,9
Orbitinin eksentrisiteti
0,01671022
Orbitinin ekliptika müst visin mailliyi,
o
0,00005
Orbitinin uzunlu u,
924 375 700
Peykl ri 1
(Ay)
Peykidir Gün
Atmosferin t rkibi, %
Azot 77
Oksigen 21
Arqon 1
Dig r qazlar
1
358
Beyn lxalq “Worldwatch Institute”nun m lumatına
gör 1990-cı ild n 2000-ci il kimi torpa ın mühafiz si
üçün kapital qoyulu u 6 d f , me
l rin b rpası üçün 3,5
d f , enerji istifad sinin s m r liliyini artırmaq üçün 2
d f , yeni enerji növl rinin istifad si üçün 15 d f
artmı dır. nki af etmi ölk l rd
traf mühitin çirkl nm si
n tic sind d y n ziyan ümumi milli g lirin 1-3%-ini t
kil
edir. 70-ci ill rd AB -da traf mühitin mühafiz si üçün
ayrılan kapital qoyulu u a a ıdakı kimi olmu dur
:
su
mühitinin mühafiz si üçün 40%, havanın mühafiz si üçün
38%, b rk tullantıların utilizasiyası üçün 15%. Ancaq
s hiyy m qs dl ri üçün h r adama ç kil n x rc 1-ton
toz üçün 400-700
;
1-ton CO
2
üçün 300-700
;
1-ton CO
qazı üçün –180 – 300 dollar t
kil edir.
9.2. Litosferin çirkl nm m nb l ri
Litosfer b rk v maye çirkl ndirici madd l r v
tullantılarla çirkl nir. Mü yy n olunmu dur ki, Yer
s thind ya ayan h r adamba ına il rzind bir ton
tullantı m l g lir v bu tullantıların t rkibind 50 kq-
dan çox ç tin parçalanan polimer madd l r olur. Yerin
(torpaqların) çirkl nm sin v deqradasiyasına s b b
olan
sas faktorlar erroziya, oranla ma, mineral
359
gübr l rin v pestisidl rin istifad si, h mçinin dig r
texnoloji t sirl rin t tbiqidir. oranla ma t bii
raitd v
iqtisadi f aliyy t n tic sind ba verir. oranla mı
torpaqların ümumi sah si 501,9 min ha-dır. Düzgün
aparılmayan irriqasiya n tic sind t krar
oranla ma
halları geni yayılmı dır. Suvarılan torpaqların 80 %-d n
çoxunun b rpa olunma z rur ti var. Eroziyaya u ramı
torpaqların ümumi sah si 3685 min ha-dır ki, bu da
ölk nin ümumi razisinin 42,5%-ni t
kil edir. umlanmı
torpaqların 33,7%-i, bec rilmi torpaqların 68,1%-i,
bu da
kilmi torpaqların 15,2%-i, ba ların 15,9%-i,
üzümlükl rin 23,9%-i v me
l rin 26%-i erroziyaya
m ruz qalıb. Su erroziyası (hamar v düz x tli yuyulma),
il boyu yuyulma h r hektarda 105 – 516 m
3
olan
yamaclarda inki af edib. Sell r v sürü m l rin
m l g lm prosesi gücl nmi dir. Sel m l g lm
m rk zl rinin ümumi s h si 310 km
2
-dir. Torpaqların
kimy vi çirkl nm si mineral gübr l rin v z h rli kimy vi
madd l rin geni
kild istifad olunması il
laq dar-
dır. Dövl t Statistika dar sinin m lumatına
sas n
ümumi götürdükd respublika üzr 840 min ha razi k nd
t s rrüfatında istifad olunan kimy vi madd l rin, bunun
372 min hektarı is
sas n herbisidl rin t sirin m ruz
Dostları ilə paylaş: |