364
42%-i, 1992-ci ild 61%-i, 1993-cü ild 76%-i v 1994 -cü
ild 93%-i yenid n emal olunmamı dır. Xüsusil ümumi
illik yı ılma h cmi 300 min tondan çox olan 64 sas
tullantı növü istehsal olunan Sumqayıtda v ziyy t
yolverilm zdir. Bunlardan da yalnız tullantıların 24 növü
(100 min tonlarla) onların resirkulyasiyasına yön lmi
konkret t dbirl r üçün n z rd tutulub. Kimya istehsalat
birliyind 100 min tondan çox birinci toksik sinf aid toksik
maye civ qarı ı ı toplanmı dır ki, bunların hamısı açıq
kild yı ılmı v yenid n emal olunmamı dır.
Bir çox onillikl r rzind neft istehsalında köhn lmi
texnologiyalardan istifad edilm si, torpa ın neft v
mineralla mı su il çirkl nm sin g tirib çıxarmı dır.
T kc Ab eron yarımadasında v onun trafındakı
çirkl ndirilmi
razil r t xmin n 10 min hektardan artıqdır
ki, bunun da 7,4 min hektarı k nd t s rrüfatı ( kin
sah l ri) torpaqlarıdır. B zi razil rd neft torpa ın 3
metrlik d rinliyin hopmu v yeraltı suların çirkl nm
m nb yin çevrilmi dir. Bir sıra hallarda, eyni torpaq
sah si h mçinin radionuklidl rl d çirkl nmi dir. Bu
razil rin b zisind qamma üalanma maksimum yol
veril n h dd n 20-50 d f yüks kdir. Neftayırma v neft-
kimya zavodlarının trafındakı torpaqlar neft v maye
365
karbohidrogenl rl çirkl ndirilmi , bu da öz növb sind
atmosferin çirkl ndirilm si m nb yin çevrilmi dir.
Civ texnologiyasına saslanan kaustik soda v xlor
istehsalı Sumqayıt
h rind v ümumilikd Ab eron
yarımadasında böyük ekoloji probleml r yaratmı dır.
Zavodda hazırda istismarda olan civ üsulu il xlor
istehsalı fiziki v m n vi c h td n köhn ldiyind n traf
razil rin civ v xlor kimi çox z r rli madd l rl
çirkl nm sin g tirib çıxarmı dır. Ölk d b rk m i
t v
dig r tullantıların lazımi s viyy d idar edilm m si,
böyük
h rl rin
traf
razil rind qeyri-qanuni
zibillikl rin yaranmasına g tirib çıxarır ki, bu da öz
növb sind torpaqların çirkl nm sin s b b olur. T kc
Ab eron yarımadasında ümumi sah si 448,6 ha olan 128
d d zibillik mövcuddur. Tullantıların çe idl nm si
aparılmadı ından t hlük li v bir sıra s naye tullantıları
m i
t tullantıları il birlikd zibillikl rd yerl
dirilir ki, bu
da torpaqların kimy vi çirkl nm sin v onun fiziki
xüsusiyy tl rinin korlanmasına s b b olur.
N qliyyat. Daxili yanma müh rrikl rinin i l m si
zamanı intensiv olaraq yer s thin çök n v ya bitkil r
t r find n udulan azot, qur u un oksidl ri, karbohidro-
genl r, d m qazı, his, duda v dig r madd l r ayrılır. Son
366
halda bu madd l r h m d torpa a dü ür v qida z nciri
il ba lı olan madd l rin dövretm sistemin c lb olunur.
K nd t s rrufatı. K nd t s rrufatı sah l rind
torpaqların çirkl nm si onun t rkibin çox böyük
miqdarda mineral gübr l r v
z h rli kimy vi
preparatların (z r rverici h
ratları qırmaq üçün) daxil
edilm si say sind ba verir. M lumdur ki, bir çox z h rli
kimy vi preparatların t rkibind civ olur. Torpaqların
a ır metallar v
z h rli kimy vi preparatlarla
çirkl nm sini daha müf ss l
kild n z rd n keçir k.
Torpaqların a ır metallarla çirkl ndirilm si. Sıxlı ı
d mirin sıxlı ından çox olan metallara a ır metallar
deyilir. Bunlara qur u un, mis, sink, nikel, kadmium,
kobalt, xrom v civ aid edilir. A ır metalların
sas
xüsusiyy tl ri ondan ibar tdir ki, onlar kiçik miqdarda
bel bitki v heyvan orqanizml ri üçün h yati h miyy t
k sb edir. nsan orqanizmind a ır metallar h yati vacib
olan biokimy vi prosesl rd i tirak edir. Lakin onların
buraxıla bil n miqdardan çox olması a ır x st likl rin
ba verm sin s b b olur. A ır metallar torpaqda toplanır
v onun kimy vi t rkibinin t dric n d yi m sin , bitki v
heyvan orqanizml rinin h yat f aliyy tl rinin pozulma-
sına imkan yaradır. Torpa ın t rkibind olan a ır
367
metallar insan v heyvan orqanizml rin dü
bilir v
arzu edilm y n n tic l r s b b olur. Mü yy n olunmu -
dur ki, civ torpa a bir sıra pestisidl r, m i
t tullantıları,
köhn lmi v sıradan çıxmı ölçü cihazlarının vasit sil
daxil olur. M s l n, bir lüminesensiya lampasının
t rkibind 80 mq civ olur. N zar tsiz civ tullantılarının
c mi miqdarı 4-5 min ton/il t
kil edir. Civ nin torpaqda
buraxıla bil n qatılıq h ddi 2,1 mq/kq-dır. Civ nin
orqanizm daima az miqdarlarda daxil olması il , yüngül
h y canlanma v yadda ın z ifl m sin s b b olan,
sinir sisteminin pozulması ba verir. Qur u un da canlı
orqanizml r üçün olduqca toksiki madd hesab olunur.
H r bir ton qur u unun istehsalı zamanı onun 25 kq-ı
traf mühit daxil olur. M lumdur ki, bir litr benzinin
t rkibind 0,5 qram tetraetilqur u un olur, odur ki,
qur u unun böyük bir miqdarı etill
dirilmi benzinl
i l y n avtomobill rin i l nmi qazları il atmosfer
dü ür. Torpaqların v bitkil r al minin qur u unla
çirkl nm si avtomobil yolları boyunca 200 metr m saf d
yayılmı dır. Torpaqda qur u unun buraxıla bil n qatılıq
h ddi 32 mq/kq - dır. Bu göst ricinin artması qur u unun
k nd t s rrufatı m hsulları il insan orqanizmin dü m si
ehtimalını artırır ki, bu da m rk zi sinir sisteminin, qara
Dostları ilə paylaş: |