Mundarija kirish bob I nemis va o’zbek tillarida leksik tipologiyasi

MUNDARIJA

KIRISH

BOB I NEMIS VA O’ZBEK TILLARIDA LEKSIK TIPOLOGIYASI

1.1 Leksik tipologiya haqida.

1.2 Nemis va o’zbek tillarining leksik tizimi tasnifi.

BOB II NEMIS VA O’ZBEK TILLARIDA SO’Z YASALISHINING QIYOSIY TADQIQI

2.1 Nemis va o’zbek tillarida so’z yasalishi.

2.2 Zamonaviy nemis va o’zbek tilida murakkab so’zlarning yasalishi.

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH

Mamlakatimizda mustaqillik yillarida xorijiy tillarni o’rganish borasida o’ziga xos ilmiy-amaliy ahamiyatga tajriba to’plandi. Toshkent, Samarqand, Andijon va boshqa viloyat universitetlarida G’arb tillarin ham ilmiy, ham amaliy jihatdan tadqiqot qilayotgan markazlar shakllandi. Jahon tan olgan salohiyatli ilmiy-pedagogik kadrlar fan doktorlari, professorlar etishib chiqdi.

Ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini yaxshilash, ularni yangi dasturlar, darsliklar, o’quv qo’llanmali hamda zamonaviy texnika vositalari bilan ta’minlash ishiga ham jiddiy yondoshilmoqda. Ta’lim uzluksizligini inobatga olgan holda umumta’lim maktablarining birinchi sinfidan boshlab kasb-hunar kollejlari, akademik lisey va oily o’quv yurtlari darsliklari til materiallarining bosqichma-bosqich uzviyligini ta’minlovchi zamonaviy darsliklar o’quv qo’llanmalar ishlab chiqilmoqda.

Ayniqsa, so’ngi chorak asr davomida rivoj topayotgan jahon fan- texnika taraqqiyoti, axborot ma’lumoitlari xorijiy tillarni puxta o’rganishni kun tartibiga jiddiy qo’ymoqda. Chet tillarni bilganda ham puxta bilishga da’vat etilmoqda. Chet tillarda nafaqat ravon gapiradigan, balki maqolalar, xatlar yoza oladigan, ijtimoiy ma’ruzalar qila oladigan, turli soha mutaxassislariga ehtiyoj ortmoqda. Talab va ehtiyoj o’z navbatida tilshnoslik, tarjimashunoslik va bochqa shu kabi tilga oid fanlar rivojiga sabab bo’ldi.

Mavzuning dolzarbligi. Mavzu yuzasidan olib borilgan izlanishlar davomida ijtimoiy chegaralangan leksika, ularning turlari, yasalish usullari nemis tilidan o’zbek tiliga tarjima qilish, masalalari yoritiladi. Ishning maqsad va vazifalari. Mavzu o’rganilishining maqsadi quyidagilardir;

- bo’lajak mutaxassislarning kasbiy tayyorgarlik sifatini ko’tarish nemis tilini o’rganishga va o’rgatishga qiziquvchilar, turli til tizimiga mansub nemis va o’zbek tillaridagi tasviriy vositalar va ularning tarjima masalari bilan shug’ullanuvchilar uchun ma’lumot berish.

Tadqiqotlardan ko’zlangan maqsadlardan kelib chiqib quyidagi vazifalarni hal etish zarur deb topildi;

- Tasviriy vositalar haqida ma’lumot berish;

- Ijtimoiy chegaralangan leksikaning turli tillarda ifodalanishi, ulaning qiyosiy tasnifi ;

- Ijtimoiy chegaralangan leksika rning turli tillarda yasalishi, turlari, strukturasini badiiy matndan olingan misollar yordamida qiyosiy tahlili;

- Ijtimoiy chegaralangan leksika ning turli tillarda tarjima qilish masalalariga oydinlik kiritish;

- Umumta’lim maktablari, akademik lisey va kasb kolejlarida olmon tili darslarida foydalanish yuzasidan uslubiy ko’rsatmalar berish va amaliyotga qo’llashga tavsiya etish.

Mavzuning predmeti sifatida ta’lim muassasalari o’quvchilarining olmon tili o’q itilishida, ularning bilimlarini boyitish va darslarda tasviriy vositalardan foydalanish masalalariga oydinlik kiritish.

Mavzuning metodologik asosini O’zbekistan respublikasi Prezidentining ta’lim to’g’risidagi fikrlari bayon etilgan asarlari, hukumatimizning ta’limni isloh qilish borasidagi qaror va farmoyishlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va “Ta’lim to’g’ridagi qonuni” tashkil qiladi. Mavzuning o’rganilishida qo’’lanilgan metodlar. Mavzu yusasidan olib borilgan tadqiqotlar davomida quyidagi metodlardan foydalanildi.

Soʻz yasalishi tilshunoslikning alohida soʻz shakllarining qanday paydo boʻlishi, yangi soʻzlarning yasalishi imkoniyatlari, qoidalari va qonuniyatlari bilan shugʻullanuvchi boʻlimidir. Til har tomonlama ma’noli bo‘lib qolishi uchun ilg‘or ijtimoiy taraqqiyotga moslashishga to‘g‘ri kelganligi sababli, doimiy ravishda yangi so‘zlar yaratiladi.

So'z yasashning asosiy tushunchalari:

Das Morphem (morfema)

Das Phonem (fonema)

Das Leksem (leksema)

Das Prefiks (prefiks)

Nemis tilida so‘z yasalishi odatda atamalarni og‘zaki ifodalash uchun xizmat qiluvchi jarayon deb ataladi. Bu yerda faqat alohida yangi so‘zlar hosil bo‘lganligi sababli, uni atamalarning so‘zlashuv jarayonidan ajratib ko‘rsatish mumkin, bunda turg‘un so‘z turkumlari hosil bo‘ladi - soz birikmalari - oldingi orinda turadi. Bundan tashqari, so‘z yasash jarayonini so‘z yasalish jarayonidan ajratib ko‘rsatish mumkinki, ikkinchisida tovushlar qo‘shilib, avvallari ma’noli birlashtirilmagan so‘zlarni hosil qiladi”, ya’ni bu tovushga mutlaqo yangi mazmun beriladi. Birinchi marta shakllar. So‘z yasash yo‘li bilan yangi yaratilgan so‘zlar esa, o‘z navbatida, allaqachon mavjud bo‘lgan ichki-lingvistik ma’noli materialdan iborat”, bu esa ularning yasalish usulini aniqlashga yordam beradi.. Tilshunoslik, soʻz yasalishi bu maʼnoda “mavjud lisoniy vositalar asosida yangi murakkab soʻzlarning hosil boʻlish jarayonlari va qonuniyatlarini oʻrganish va tavsiflash” degan maʼnoni anglatadi. So‘z yasalish jarayonida yangi birlik hosil qilish uchun qo‘shilib ketadigan elementlar morfemalar deb ham ataladi.Shunday ekan, ular ma’no yoki grammatik vazifa berilgan tilning eng kichik birligini ifodalaydi – masalan, so‘z. Ularning bir nechtasini jamlagan morfemaga mos keladi yoki undan hosil bo‘ladi.Ushbu morfemalarning tuzilishi, shuningdek, ularning birikmalari yoki tushib qolishining o‘ziga xos xususiyatlari”so‘z yasalishining turini belgilab beradi. So‘z yasalish turlarini farqlash uchun quyidagi belgilarga e’tibor qaratiladi: So‘z yasalishi qanday tuzilgan, so‘z yasalish vositalarining morfologik holati qanday ishtirok etadi va so‘z yasalishining (mahsulotning) bo‘lagi qanday munosabatda bo‘ladi? boshlovchi birlik(lar)ning gap qismi (material). Nemis tilida so‘z yasalishining uch yoki to‘rtta asosiy turi ajratiladi: Komposition (kompozitsiya), Ableitung (derevation) Abkürzung(qisqartma) Konvertion(konvertatsiya) va sòz yasalishining maxsus turlariga bo‘linadi