Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
nış müstəqilliyi verir və onun razılığından asılı olaraq, qanunda nəzərdə tutulan başqa qayda da tətbiq edilə bilər. 9) Konstitusiya hüquq normaları həm də hüquqi nizamasalma mexanizmində yerinə yetirdiyi funksiyaya görə müxtəlif qruplara bölünür. Bu əsasla normalar maddi hüquq normaları və prosessual normalara bölünür. Maddi normalar bilavasitə hərəkətin özünü, onun məzmununu müəyyən edir. Prosessual normalar isə əksinə, həmin hərəkətin və ya normadakı başqa göstərişin həyata keçirilməsi qaydasını müəyyənləşdirir. Məsələn, Konstitusiyanın 49-cu maddəsindəki sərbəst toplaşmaq azadlığı insanların hüququnun məzmununu müəyyənləşdirir. Bu hüququn həyata keçirilməsi qaydası isə xüsusi qanunla təsbit olunur. Mitinq və ya küçə yürüşü keçirmək üçün əvvəlcədən müvafiq icra hakimiyyəti orqanı müəyyən yer ayırmalıdır. Bu artıq prosessual normadır. Cinayət və mülki hüquqdan fərqli olaraq, konstitusiya hüququnda maddi və prosessual normalar bir yerdədir (iç-içədir) və tam olaraq bir-birindən ayrılmamışdır. Elə konstitusion normalar var ki, onları eyni dərəcədə həm maddi, həm də prosessual hüquq norması hesab etmək olar. Məsələn, Konstitusiyanın 107-ci maddəsində maddi hüquq institutu olan impiç- mentdən söhbət gedir. Eyni zamanda məzmununa görə bu norma, demək olar ki, tamamilə impiçmentin keçirilməsi qaydalarından ibarətdir və bir prosesi təsbit edir. Lakin bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, son illər konstitusiya nəzarətinin yaradılması artıq konstitusiya hüququnda da prosessual normaların maddi normalardan ayrılmasına, xüsusiləşməsinə səbəb olur. Konstitusiya hüquq normaları özünün nizamladığı münasibətlərə görə müəyyən qruplarda birləşirlər. Bu cür qrupda birləşdirilən normaların məcmusu hüquq institutu — 37 — adlanır. Lakin hüquq normalarının mexaniki birliyi hüquq institutu yaratmır. Bunun üçün həmin hüquq normaları oxşar, yekcins münasibətləri tənzimləməlidirlər. Bu normalar özünün predmetinə görə nizamlama xüsusiyyətləri baxımından da üst-üstə düşür. Konstitusiya hüququ da müəyyən institutları özündə birləşdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, hüquq institutu anlayışı kifayət qədər dəyişkəndir. O, bir normadan tutmuş, bəzən çoxsaylı normalar toplusu kimi müxtəlif normalar məcmusunu özündə birləşdirir. Ayrı-ayrı ölkələrin konstitusiya hüquqi institutları bəzən üst-üstə düşmür. Onların həm sayı, həm də məzmunu bir-birindən fərqlənir. Məsələn, Rusiya öz ərazi quruluşuna görə federal dövlətdir. Federalizm institutu Azərbaycan Respublikasında yoxdur, çünki Azərbaycan Respublikası federal dövlət deyil, unitar dövlətdir. Başqa bir hal: Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik sistemi Rusiya Federasiyasından fərqli olaraq ayrıca institut kimi öyrənilir. Seçki hüququ həm Rusiya Federasiyasının, həm də Azərbaycan Respublikasının konstitusiya hüququnda ən əsas institutlardan biridir, lakin bu institutların məzmunu bir-birindən tamam fərqlənir. Rusiya Federasiyasında ikipalatah qanunverici orqanın aşağı palatası bərabər səviyyədə həm proporsional, həm də majoritar sistem əsasında formalaşır. Azərbaycan Respublikasında isə birpala- tah qanunverici orqan majoritar sistemlə formalaşdmlır. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, Azərbaycan Respublikasında konstitusiya hüququ elmi
konkret konstitusiya qanunvericiliyində əks olunmayan institut və problemləri öyrənmir. Əksinə, müqayisəli şəkildə və Azərbaycan Respublikasında dövlət quruculuğunu təkmilləşdirmək baxımından perspektivdə tətbiq olunması mümkün olan hüquq institutlan kimi bu məsələlər Azərbaycan Respublikasının — 38 — konstitusiya hüququ elmi tərəfindən öyrənilir. Bir sıra hallarda hüquq ədəbiyyatında institutdan böyük, lakin sahədən kiçik olan struktur vahidindən - bölmədən söhbət gedir. Bölmə də eyni əsaslarla oxşar hüquq institutlarını özündə birləşdirən vahiddir. Məsələn, konstitusiya hüququnun bölməsi kimi dövləti göstərmək olar. Burada bir sıra institutlar - ali dövlət orqanları, seçkilər, dövlət orqanlarının səlahiyyətləri və s. göstərmək olar. Bununla belə, hüquq sahəsinin əsas struktur vahidi institut sayılır. Bölmə anlayışı nisbətən yayğm, dəqiq mənaya malik olmadığına görə az tədqiq olunur. Konstitusiya hüquq institutları özünün yaratdığı münasibətlərə, yəni realizə xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Bəzi institutlar bütün hüquq sistemi və müxtəlif qanunvericilik aktlan səviyyəsində realizə olunduğu halda, bəziləri konkret hüquq münasibətləri əmələ gətirir. Əsas konstitusiya hüquq institutları aşağıdakılardır: 1)
Konstitusiya quruluşunun əsasları; 2)
Şəxsiyyətin hüquqi statusunun əsasları; 3)
Dövlət hakimiyyətinin təşkili; 4)
Özünüidarəetmənin təşkili; 5)
Qanunvericilik sistemi. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu institutlar bəzən ayn-ay- n iri normalar toplularından ibarət olur və bu normalar toplusuna da institut deyilir. Məsələn, şəxsiyyətin hüquqi stamsunun əsaslan içərisində əsas yeri vətəndaşlıq tutur və vətəndaşlıq özü də institutdur. Dövlət hakimiyyətinin təşkili isə ümumiyyətlə bir neçə iri fərqli sistemi özündə birləşdirir. Buraya hakimiyyətin ərazi cəhətdən təşkili, idarəetmə forması, hakimiyyətin formalaşdıniması üsulları, muxtariyyat aiddir. Bu sistemdə bir qayda olaraq seçkilərə də aynca institut kimi baxılır. Özünüidarəetmənin təş
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|