Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 5. Konstitusiya hüququ hüququn aparıcı sahəsi kimi
ki, inzibati aktlarla həll olunan məsələlərin dairəsi getdikcə genişlənir. Bu aktlar içərisində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanları xüsusilə seçilir. Prinsipcə digər icra hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi akt- lan da konstitusiya hüququnun mənbəyi ola bilər. Lakin bu, əslində çox nadir hallarda olur. Konstitusiya hüququnun predmetini təşkil edən məsələlərlə bağlı yerli icra hakimiyyəti başçıları və ya mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri, demək olar ki, hər hansı bir səlahiyyətə malik deyillər. Nəzərə almaq lazımdır ki, qanunlardan fərqli olaraq, inzibati aktlar heç də həmişə normativ olmur, konstitusiya hüququnun mənbəyini isə yalnız normativ hüquqi xarakterli inzibati aktlar təşkil edir. Hər bir hüquq mənbəyi - qanun, fərman, qərar və s. müəyyən əlamətlərə görə xarakterizə olunur. Hüquq üçün belə özünəməxsus «ölçü vahidi» qanunun (normativ hüquqi aktın) hüquqi qüvvəsidir. Aktın hüquqi qüvvəsi onun tətbiq olunma həddini, imkanını bildirir. Hər bir akt 3 aspektdən (ölçüdən) müəyyən hüquqi qüvvəyə malikdir: 1)
zamana görə; 2)
məkana görə; 3)
şəxslərə görə. Aktın zamana görə hüquqi qüvvəsi onun hansı zaman kəsiyində və ya hansı müddətə normativ hüquqi akt kimi tətbiq ediləcəyini bildirir. Bir qayda olaraq, bütün normativ hüquqi aktlar yalnız qəbul edildiyi vaxtdan sonra əmələ gələn münasibətlərə şamil edilir. Normativ hüquqi aktın onun qəbul edildiyi vaxta qədər yaranmış münasibətlərə şamil olunmasına çox nadir hallarda təsadüf olunur. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 149-cu maddəsinin VII bəndində göstərilir ki, yalnız subyektin vəziyyətini yaxşılaşdıran, hüquq məsuliyyətini aradan qaldıran
və ya yüngülləşdirən normativ hüquqi aktlar geriyə şamil edilir. Başqa normativ hüquqi aktların qüvvəsi geriyə şamil edilmir. Normativ hüquqi aktın qüvvəyə minməsi, adətən, onun özündə göstərilir. Əgər normativ hüquqi aktın özündə onun hüquqi qüvvəyə minmə tarixi göstəril- məyibsə, 0
zaman dəre olunduğu gündən qüvvəyə minir. Məsələn, «Dövlət qulluğu haqqında» 21 iyul 2000-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Qanununun 35-ci maddəsinə görə, bu qanun 2001-ci il sentyabrın 1-dən qüvvəyə minmişdir. Normativ hüquqi akt, bir qayda olaraq, ya bilavasitə özündə müəyyən edilən tarixdə, ya yeni qəbul edilmiş normativ hüquqi aktla, ya da onun nizamladığı münasibətləri faktiki olaraq nizamlayan başqa akt verildikdə qüvvədən düşür. Normativ hüquqi aktın məkana görə qüvvəsi onun hansı ərazidə tətbiq edildiyini bildirir. Normativ hüquqi aktın qüvvədə olma məkanı dedikdə yalnız dövlətin sərhəddi- nin hüdudları daxilindəki torpaq, su
əraziləri başa
düşülməməlidir. Normativ hüquqi aktın hüquqi qüvvəsi dövlətin bayrağı altında üzən gəmilərinə, qurğularına, xarici ölkələrdəki səfirliklərinə, konsulluqlarına, hərbi
birləşmələrinə, dövlətin ərazisi üzərindəki hava məkanına, habelə yerin təkinə də tətbiq edilir. Bir dövlətin qanununun başqa dövlətin ərazisində tətbiqinə yalnız dövlətlərarası müqavilələrlə yol verilir. Buna eksterritoriallıq deyilir. Vətəndaş öz dövlətindən kənarda olduqda belə, mənsub olduğu dövlətin qanunlarının hüquqi qüvvəsinin təsiri məkanında hesab edilir. Dövlətin hərbi qüvvələri olduğu yerdən asılı olmayaraq, yalnız öz dövlətinin qanunlanna tabe olur.
Qanunun şəxslərə görə qüvvəsi həmin qanunun kimlərə şamil edilməsini ifadə edir. Məsələn, hərbi qulluqçuların statusunu müəyyən edən qanunlar hərbi qulluqçulara, sosial müdafiəyə ehtiyacı olan şəxslərə imtiyazlar müəyyən edən normativ hüquqi aktlar yalnız bu qəbildən olan vətəndaşlara, dövlət qulluğunu tənzimləyən qanunvericilik dövlət qulluqçularına şamil edilir.
Artıq məlum olduğu kimi, konstitusiya hüququ digər hüquq sahələrindən fərqli olaraq, yalnız ən əsas münasibətləri tənzimləyir. Bu münasibətlər digər hüquq münasibətlərinə nisbətən ilkin və əsasdır. Bu isə konstitusiya hüququnu bir hüquq sahəsi kimi digər sahələrdən fərqləndirən müəyyən xüsusiyyətlər yaradır. Əslində konstitusiya hüququnun aparıcı hüquq sahəsinə çevirilməsində bütün konstitusiya qanunvericiliyi deyil, bilavasitə konstitusiya özü əsas rol oynayır. Çünki qanunvericilik sistemində ən yüksək pillədə istənilən konstitusiya qanunvericiliyi aktı deyil, yalnız konstitusiya durur. Digər qanunvericilik aktları (qanunlar, fərmanlar, təlimatlar, əsasnamələr və s.) qanunvericilik sisteminin müxtəlif pillələrində qərar tuturlar və başqa sahələrə aid olan qanunlardan özlərinin hüquqi qüvvəsinə görə və ya hər hansı xüsusiyyətinə görə fərqlənmirlər. Konstitusiya hüququnun hüququn aparıcı sahəsi olmasına səbəb konstitusiyanın normalarıdır. Bu normalar xalqın iradəsini bilavasitə əks etdirməkdən və əsas, vacib münasibətləri müəyyən etməkdən əlavə, həm də başqa hüquq sahələri üçün, belə demək mümkünsə, inkişaf istiqamətini, onların başlıca prinsiplərini müəyyən edir. Məsələn, mülki hüquq üçün ən əsas kate
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|