Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
ququnun, belə demək mümkünsə, ən qlobal subyektləridir. Xalq dövlətdən fərqli olaraq, bir neçə halda birbaşa subyekt kimi konstitusiya hüquq münasibətlərində çıxış edir. Buraya, adətən, vətəndaşlar toplusunun iştirak etdiyi referendum, seçki kimi məsələlərlə bağlı hüquq münasibətləri aiddir. Bununla yanaşı, xalq konstitusiya hüququnun ən əsas subyektlərindən biridir. Xalq hakimiyyəti formalaşdırır və bütün digər münasibətlər də onun adından və onun naminə həyata keçirilir. İnsanların sosial birlikləri - siyasi partiyalar, qeyri hökumət təşkilatları, həmkarlar ittifaqları və digər ictimai birliklər də konstitusiya hüququnun subyekti kimi çıxış edir və müəyyən xüsusiyyətlərə malikdirlər. Konstitusiya hüququ yalnız bu birliklərin siyasi tərəfini və ya sosial- siyasi tərəflərini, dövlətlə əlaqələrini tənzimləyir. Bu ictimai birliklərin əmlak dövriyyəsində iştirakı və s. məsələlər artıq konstitusiya hüququnun deyil, başqa hüquq sahələrinin predmetidir. Konstitusiya hüquq münasibətləri müxtəlif əsaslarla qruplaşdırılır. Hüquq münasibətinin tərkib ünsürlərinin müəyyənliyindən asılı olaraq, konkret hüquq münasibətləri və ümumi xarakterli hüquq münasibətləri fərqləndirilir. Konkret hüquq münasibətlərində həm subyektlər, həm də münasibətin məzmunu məlumdur. Məsələn, im- piçmentlə bağlı münasibətlərdə subyektlər (prezident. Milli Məclis, Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəmə) və onların bir-birinə münasibətdə hüquqları və s. bəllidir. Bu münasibət konkretdir və subyektlərin davranışında hər hansı başqa vasitəyə ehtiyac olmadan realizə olunur. Bundan fərqli olaraq, ümumi xarakterli hüquq münasibətləri, adından da göründüyü kimi, ümumidir, yəni bu münasibətlərin subyekti və onların bir-birinə münasibət — 49 — də davranış imkanları və ya hüquq və vəzifələri bəlli deyildir. Məsələn, «Azərbaycan Respublikası demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublikadır» müddəasından irəli gələn münasibətlərin subyektini, onların hüquq və vəzifələrini dəqiq müəyyən
etmək qeyri-mümkündür. Yaxud «hakimiyyətin mənbəyi xalqdır» nonnasmda subyekti və onun hüquq və vəzifələrini zəruri hüquq münasibəti çərçivəsində təhlil aparmadan müəyyənləşdirmək çətindir. Ümumi nizamlayıcı münasibətlər, adətən, çoxsaylı başqa hüquq münasibətləri çərçivəsində realizə olunur. Bunun üçün bütöv qanunvericilik sisteminin hazırlanması və tətbiqi tələb olunur. Məsələn, yalnız hüquqi dövlət müddəasının realizə edilməsi üçün demokratik qanunların qəbulu, bir çox hüquq müdafiə mexanizmlərinin tətbiqi, insan hüquq və azadlıqlarının müvafiq şəkildə qanunvericilikdə təsbit edilməsi və başqa tədbirlər kompleksi tələb olunur. Bundan başqa, konstitusiya hüquq münasibətləri içərisində daimi vəziyyət münasibətləri fərqləndirilir. Bu münasibətlər ümumi və konkret münasibətlər arasında bir növ keçid mövqeyindədir. Adətən, bu münasibətlərin subyekti bəllidir (konkret münasibətələrin əlaməti), lakin onların qarşılıqlı hüquq və vəzifələri tam bəlli deyildir (ümumi xarakterli münasibətlərin əlaməti). Bu münasibətlər sabit şəkildə, dəyişmədən mövcud olur. Məsələn, vətəndaşlıq münasibətində subyektlərin vətəndaş və dövlət olduğu bəllidir, lakin onlann bütün hüquq və vəzifələri tam şəkildə aydın deyildir. Şəxs doğulduğu andan (hətta ana bətnində belə) vətəndaşlıq münasibətlərinin subyektidir. Yaxud qanunvericilik sisteminin formalaşdı- nlması ilə əlaqədar bütün subyektlər bəllidir (ancaq dövlət orqanları), lakin onlann qanunvericilyin formalaşdınl-
ması üzrə bir-biriləri qarşısında hüquq və vəzifələri tam tərkibdə aydın deyildir. Bundan əlavə, hüquqi nizamasalma mexanizmində yerinə yetirdiyi rola görə konstitusiya hüquq münasibətləri maddi və prosessual münasibətələrə bölünür. Maddi münasibətlər obyektlə bağlı davranış imkanının özünü ehtiva etdiyi halda, prosessual münasibətlər bu imkanın realizə olunma qaydasını təsbit edir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, prosessual münasibətlər həmişə konkret olur. Bu da prosessual münasibətlərin xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Prosessual münasibətlərə konstitusiya icraatı çərçivəsində yaranan münasibətləri misal göstərmək olar. Konstitusiya hüquq münasibətləri zaman kəsiyində davam etməsi müddətinə görə daimi və müvəqqəti münasibətlərə bölünür. Daimi münasibətlər müxtəlif faktorların təsiri altında dəyişsə də, öz mahiyyətini itirmir və uzun müddət davam edirlər. Bu münasibətlər, bir qayda olaraq, baza təşkil edən münasibətlərdir. Məsələn, vətəndaşlıq münasibəti şəxs doğulan andan yaranır və əgər şəxs onu dəyişməzsə, ömrünün sonuna qədər davam edir, hətta dəyişdiyi halda belə, bir başqa dövlətlə vətəndaşlıq münasibəti yaranır və bu münasibət şəxs ölənə qədər davam edir. Bunun əksinə, müvəqqəti münasibətlər yalnız konkret məsələlərlə bağlı olur və az müddət içərisində xitam olunur. Seçki münasibətləri buna misal ola bilər. Seçki bitdikdən sonra konkret praktikada yaranan seçki münasibətləri də xitam olunur. Bu münasibətlər heç vaxt daimi olmur. Konstitusiya hüquq münasibətləri həm də mühafızəedi- ci və nizamlayıcı adı ilə iki qrupa bölünür. Mühafızəedi- ci münasibətlər mövcud obyektin hüquqazidd hərəkətlərdən qorunması ilə əlaqədar əmələ gələn münasibətlərdir.
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|