Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- — 52 — I I B Ö L M Ə
Məsələn, konstitusiyanın 6-cı maddəsi hakimiyyətin mənimsənilməsini qadağan edir. Bu normanın tətbiqi ilə əlaqədar yaranan
münasibətlər mühafızəedici münasibətlərdir. Mühafızəedici normalar göstərişlərə riayət etmək şəklində realizə olunur. Nizamlayıcı münasibətlər, əksinə, subyektin üzərinə bilavasitə müəyyən vəzifələr qoyulması və subyektlərə hüquq verərək, onları aktiv hərəkətə sövq edən və onların davranışını müəyyən etmək vasitəsilə müəyyən bir məsələnin qaydaya salınması ilə əlaqədar meydana gələn münasibətlərdir. Məsələn, hakimiyyət bölgüsü həyata keçirilərkən yaranan münasibətlər ni- zamlayıcı münasibətlərdir. Hüquq münasibətləri müəyyən hüquqi faktlar əsasında yaranır, dəyişir və xitam olunur. Hüquqi faktlar konstitusiya hüququnda kifayət qədər genişdir. Buraya konkret həyati hallardan tutmuş, mücərrəd anlayışlara qədər bir çox kateqoriyalar aiddir. Məsələn, vətəndaşlıq bir hüquqi fakt kimi dövlət və şəxsin bir sıra münasibətlərini yaradır. Bu həm də onu göstərir ki, hüquqi fakt qismində bütöv hüquq münasibətinin özü də çıxış edə bilər. Bəzən konstitusiya hüquq münasibətinin yaranması, dəyişməsi və xitamı bir deyil, bir neçə hüquqi faktın baş verməsini tələb edir. Məsələn, şəxsin naturalizasiya qaydasında Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığını əldə etməsi üçün Azərbaycan Respublikası ərazisində beş ildən artıq daimi yaşaması, Azərbaycan dilini bilməsi və qanunun nəzərdə tutduğu digər şərtlərə cavab verməsi tələb olunur. Hüquqi faktların bu çoxluğu faktiki tərkib adlanır.
I I B Ö L M Ə KONSTİTUSİYA NƏZƏRİYYƏSİ § 1. Konstitusiyanın mahiyyəti haqqında Konstitusiya ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan və bir tərəfdən insan və cəmiyyət arasında, digər tərəfdən isə insan və dövlət arasında münasibətlərin əsaslarını nizamlayan hüquq normaları sistemidir. Bu hüquq normala- n bir və ya bir neçə normativ hüquqi aktda - əsas qanunlarda eəmlənə bilər. Həmin normalar çoxsaylı normativ hüquqi aktlardan, eləcə də məhkəmə presedentlərindən və konstitusiya adətlərindən ibarət ola bilər. Konstitusiya maddi mənada özündə yazılı aktı, aktlar məcmusunu və yaxud Konstitusiya adətlərini təcəssüm etdirir. Bu da ilk növbədə insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını bəyan edir və onlara təminat verir, eləcə də konstitusiya quruluşunun əsaslarını, idarəetmə formasını və ərazi quruluşunu, mərkəzi və yerli hakimiyyət orqanlarının təşkili əsaslarını, onların səlahiyyətlərini və qarşılıqlı münasibətlərini, dövlət rəmzlərini və ölkənin paytaxtını müəyyən edir. Lakin maddi mənada «konstitusiya» termini az işlədilir. Əksər hallarda Konstitusiya barədə formal mənada, yəni digər qanunlara münasibətdə ali hüquqi qüvvəyə malik olan qanun və ya qanunlar toplusu kimi danışılır. Belə olan halda Konstitusiya bir növ qanunların ən ali səviyyəsinə yüksəlir. Konstitusiya adi qanunlann dərc olunduğu qaydada dəyişdirilə bilməz, əksinə, ona uyğun gəlməyən qanunlar və digər normativ hüquqi aktların özündə müvafiq dəyişikliklərin edilməsini tələb edir.
Konstitusiyanın maddi və formal mənada başa düşülməsi müəyyən nisbət təşkil edir, çünki Konstitusiya ölkənin Konstitusiya quruluşunun hüquqi əsasını müəyyən edir. Bu nisbət özünü aşağıda göstərilən məsələdə də təzahür etdirir: bütün dövlətlər maddi mənada Konstitusiyaya malikdir, lakin heç də hər bir dövlətdə formal mənada Konstitusiya yoxdur. Böyük Britaniya Konstitusiyası məhz birinci mənada mövcuddur. Onun normaları mövcud normaları yaradanlar tərəfindən məhz yaradıldığı qaydada dəyişdirilə bilər. Konstitusiyaya maddi mənada yalnız yuxarıda göstərilən münasibətləri tənzimləyən hüquqi normalar aiddir. Əksinə, konstitusiyalarda formal mənada sanki Konstitusiya səciyyəsinə malik olmayan münasibətləri tənzimləyən normalar da ola bilər. Demokratik hüquqi dövlətdə Konstitusiya nəinki dövlətin, habelə xalqın dövlətçilik iradəsini, suverenliyi əks etdirən cəmiyyətin də əsas qanunudur. Konstitusiya insanın və vətəndaşın əsas hüquq və azadlıqlarını, hakimiyyətin ictimai-siyasi institutlarını və xalqın özünüidarə sistemini təsbit edir, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasının və inkişafının hüquqi əsası kimi çıxış edir. Konstitusiyanı cəmiyyətin mikromodeli, hüquqi nişanı kimi təsəvvür etmək olar. Məhz onun hüdudlarında və əsasında dövlət hakimiyyəti mexanizmi fəaliyyət göstərir, vətəndaşların hüquq və azadlıqları müdafiə olunur, ictimai inkişafın sahələri qabaqcadan müəyyənləşdirilir. Etiraf etmək lazımdır ki. Konstitusion tənzimləmə vektoru hər halda ictimai həyata deyil, dövlət həyatı istiqamətinə daha çox meyllidir. Axı cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin əsaslarını, iqtisadi, sosial, mədəni həyatın bütün davranış normalarını Konstitusion tənzimləmə ilə əhatə etmək çox çətindir. — 54 — Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|