Musa qasimli
Yüklə 4,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
92 “özünü SSRİ ilə birlikdə hərbi və siyasi təhlükəsizlikdə görmək böyük səhv olacaqdır” dedi. Xüsusi vurğuladı ki, Varşava paktı ilə NATO, SSRİ ilə ABŞ arasında narahatlıq var. Bu, Kipri məhv edə bilər. Kiprianu adaya müdaxilə olacağı təqdirdə SSRİ-nin proseslərə birtərəfli qaydada qarışacaьını xatırlatdı. Rusk bildirdi ki, Sovet İttifaqının əsas məqsədi başqa insanlar üçün çətinlik və NATO ittifaqı daxilində gərginlik yaratmaqdır. Sovetlər belə hallarda ikiqat və üçqat oyun oynayır. O, SSRİ-nin Türkiyənin enosisə qarşı getməsini təşviq etməsi mümkünlüyünü dedi. Kiprianu Moskvadan qayıtdıqdan sonra Kiprdəki amerikan səfiri Belcherlə görüşərək səfəri barədə məlumat verəcəyini bildirdi. Rusk “sovetlərin müdaxiləsi yalnız Türkiyənin qarşısını almağa xidmət etmir” dedi. 1964-cü ilin payızında Kiprianu Moskvaya səfər etdi. O, enosis məsələsində Moskvanın dəstəyinə ümid bəsləyirdi. Lakin ameri- kanların dediyi kimi, Kiprianu sovetlərin özlərinin yaratdığı prob- lemin həllində enosisə razı olmayacağını heç bir zaman başa düşmədi. Moskvadakı görüşlərində Kiprianu adadakı ermənilərin türk zülmündən daha çox əziyyət çəkdiklərini qaбarтdı. Bununla o, Mikoyanın sovet rəhbərlərindən biri olmasından istifadə edərək erməni məsələsini istismar etmək istəyirdi. Lakin SSRİ xarici işlər nazirinin müavini V.V. Kuznetsov Kiprianuya birbaşa dedi ki, sovet hökuməti Kiprin müstəqil qalmasına üstünlük verir. Enosis Kipri NATO birliyinə üzv edəcəkdir. Бeləliklə, Aralıq dənizi NATO-nun nüfuz dairəsinə düşəcəkdir. SSRİ enosisə razı ola bilməz. Bununla belə, Kuznetsov Kipr əhalisinin enosisi qəbul edəcəyi təqdirdə sovet hökumətinin bu seçimə hörmət бəsləyəcəyini də bildirdi. Sovetlərin xalqın enosisi qəbul edəcəyi ilə бaьlı düşüncələri türk-yunan ziddiy- yətlərini qızışdırıb NATO-nu zəiflətmək niyyəti güdürdü. Qromıko ilə görüşdə Kiprianu adada sovetlər üçün təhlükə ya- randığını dedi. Cavaбında Qromıko amerikan bazalarını nəzərdə tutaraq açıqca bildirdi ki, Kiprdən daha artıq təhlükə Türkiyədədir. Sovet xarici işlər naziri ona Türkiyənin adada federaтiv quruluş yaraтmaq istədiklərini söylədi. Buna cavabda Kiprianu adanın federativ əsasda qurulmasına heç бir zaman razı olmayacaqlarını bildirdi. Onun fikrincə, bu xətt problemin həlli yolu olmayıb, yalnız parçalanmaya dоğru aparırdı 131 . Danışıqların gedişində Kiprianu
93 adanın müstəqilliyi barədə Moskvadan söz aldı. Lakin istədiyinin hamısına, yəni enosisin dəstəklənməsinə nail ola bilmədi. Türkiyənin sovetlərlə yaxınlaşması kiprli yunanları hiddət- ləndirirdi. George Balla söhbətində Kiprianu “nə üçün Birləşmiş Ştatlar Türkiyənin Sovet İttifaqına yaxınlaşması məsələsinə sakit yanaşır” deyə soruşdu. Cavabında Ball bildirdi ki, türk-sovet müna- sibətlərindəki cüzi dəyişiklik Birləşmiş Ştatlarla olan dostluq müna- sibətlərindən o qədər də yaxşı deyildir 132 . Eyni zamanda amerikan hökumətinin Kiprin SSRİ ilə yaxınlaşmasında maraqlı olmadığını dedi.
Kiprianu Moskvada keçirdiyi danışıqlar barədə BMT sessiyası keçirilən zaman amerikan nümayəndə heyətinə ətraflı məlumat verdi. “Kiprin müstəqilliyi, ərazi toxunulmazlığı və suverenliyi kimi məsələlərdə sovetlərin dəstəyinə inandığını” dedi. Kipruanu adada yaşayan kiçik erməni azlığının türklərin əllərindən əziyyət çəkdiyini yenidən xüsusi vurğuladı 133 . Amerikanlar problemin sovetlərlə yaxınlaşmaqla həll ediləcəyinə inanmadıqlarını bildirdilər. Kiprianu amerikan səfiri Belcherlə də görüşdü. Səfirin Dövlət Departamentinə göndərdiyi teleqramdan aydın olur ki, Kiprianu Moskvadan öz istəyini ala bilməmişdi. Qromıko Kiprianuya aşıqca “Kiprdən daha çox təhlükə Türkiyədə vardır” demişdi. Bununla Qromıko SSRİ ilə qonşu olan Türkiyədə amerikan təsirinin güclən- məsinə və бazalarına işarə vurmuşdu. Kiprianu amerikan səfirinə Qromıkonun Türkiyəyə açıq şəkildə və intensiv pərəstiş etdiyinə inandığını dedi. O, Qromıkonun Kiprdə federasiya iddialarının da əleyhinə çıxdığını hiss etmişdi. Qromıko enosisin dövlətinin maraq- larına zidd olduğunu açıq şəkildə sюyləmişdi. Belə mövqenin ada daxilində daim qarışıqlıq yaradacağını bildirmişdi 134 .
Vaşinqtonda dövlət katibinin köməkçisi John D. Jernegen Kiprianu ilə 1965-ci il fevralın 4-də keçirdiyi görüşdə sovetlərin Türkiyə və Kipr arasında rəqabət yarada biləcəyini dedi. Bildirdi ki, tərəflər yardım üçün sovetlərə müraciət edə bilər. Amma ABŞ so- vet-Türkiyə münasibətlərinin çox da uzağa gedəcəyinə inanmır. Kiprianu sovetlərin enosisdən başqa bütün məsələlərdə Kipri müdafiə etdiyini dedi. Əlavə etdi ki, əgər Kipr hökuməti enosisdən imtina etdiyini bildirsə, onda sovetlər yüz faiz Kipr hökumətinin
94 tərəfində olacaqdır. Sovetlərlə Türkiyənin mövqeyinin yalnız enosis məsələsində üst-üstə düşdüyünü vurğuladı 135 .
Arтıq qeyd edildiyi kimi, ABŞ prezidenti Conson Yunanıstanın бaş naziri George Papandreounu və İnönünü görüşmək üçün ölkə- sinə səfərə dəvət eтmişdi. Lakin Papandreou bu təklifi qəbul etmə- yərək Moskvaya getdi. ABŞ-ın Afinadakı səfiri Labouisse 1965-ci il martın 16-da yazırdı ki, George Papandreou prezident Consonun İnönü ilə görüşmək təklifini qəbul etməyib Moskvaya səfər etdi. O, sovetlərin enosisə yardım göstərəcəyinə ümid бəsləyirdi. Lakin Sovet İttifaqı heç vaxt enosisi qəbul etməyəcəyini bildirdi 136 .
di. Bəziləri Türkiyənin NATO blokundan ayrılmasının acı nəticə- lərə gətirəcəyini söyləyirdilər. TBMM-də çıxış edən Ədalət Partiya- sından deputat Gökhan Evlioğlu “Türkiyənin NATO-dan çıxma- sının ardınca ölkəyə kommunizm gələcəkdir” dedi. İnönü isə “Qərb bloku Türkiyəyə lazım olduğu qədər Türkiyə də Qərb blokuna lazımdır” söylədi. Бununla бelə, diplomatik dairələr Türkiyənin Qərb blokundan ayrılacağını düşünmürdülər. Yaranmış aьır şəraitdə türk hökuməti aşağıdakı istiqamətlərdə müzakirələr açmağı təklif etdi: Birincisi, Kipr problemi Türkiyənin milli problemidir. Onun həlli zamanı Türkiyənin və kiprli türklərin əleyhinə qərar qəbul edilə bilməz. İkincisi, Yunanıstan hökumətinin mövqeyi sovet-türk dostluğunu tamamilə dağıtmışdır. Ona görə də Türkiyə Yunanıstana qarşı sərt siyasət yeritməlidir. Üçüncüsü, Türkiyənin haqlı olduğu Kipr məsələsində Qərbdəki müttəfiqləri, o cümlədən ABŞ və Бюyük Бriтaniya Türkiyəni müdafiə etmədilər. Bu isə Qərbə olan inamı azaldır. Xarici siyasətə yenidən baxmağı zəruri edir. Lakin bu, Qərb blokundan ayrılmaq demək deyildir. Türkiyə Qərb bloku daxilində daha müstəqil siyasət yeritməlidir 137 .
Kipr problemi türk iqtisadiyyatına mənfi təsir edirdi. Höku- mətin diqqəti quruculuq işlərindən yayınırdı. Тürk cəmiyyəтində gərginlik yaranırdı. Türk milləтi Kipr məsələsində siyasi sistemin müxtəlifliyindən asılı olmayaraq onu müdafiə edən istənilən ölkəyə rəğbətlə yanaşırdı. Bütün səylərinə baxmayaraq, ABŞ və Qərб юlkələri 1964-cü ildə Türkiyəyə Kiprə müdaxilə etməyə imkan vermədi 138
. Əslində müdaxilə üçün бu dюvrdə münasiб şəraiт yeтişməmişdi. Yüklə 4,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|