Mustaqil ish mavzu: Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi. Mundarija kirish

3-chizma.

Bozorning vazifalari.
Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat va narxlar yordamida bajaradi. U o‘zida talab va taklifni jamlab, bu bilan nimani, qancha miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Bozor narx vositasida iqtisodiy resurslarni tovarlarga talab kamaygan tarmoqlardan talab ortgan tarmoqlarga oqib kelishini ta’minlaydi.

Shuningdek, adabiyotlarda bozorning boshqa ko‘plab qo‘shimcha vazifalari ham keltiriladi. Bu vazifalarni yaqqolroq tasavvur etish uchun ularni maxsus chizma ko‘rinishida ifodalash mumkin (3-chizma).

Bozor turli xil vazifalarni bajarsa-da, ular o‘zaro bog‘liq va bir-birini taqozo qiladi. Bozorning mazmunini to‘laroq tushunmoq uchun uning turlarini va ichki tuzilishini bilish zarur.

Resursbozori
Resursbozorida,uyxo’jaliklariresurslarnisotadivakorxonalarularnisotiboladilar.Uy xo’jaliklariya’niodamlarishchilarsifatidabilvositayokikorxonalargaegalikhuquqlariorqaliesabevositahammaiqtisodiyresurslargaegalikqiladilar.Ularresurslarnikorxonalargasotadilarvaular,o’znavbatida, ularnisotiboladilarchunkibunarsalarulargatovarvaxizmatturlariniishlabchiqarishgayordamberadi.Korxonalarniresurslaruchunto’laydiganfondlarikorxonalar uchunharajatlardir,ammodaromat,ijara,stavkalar,vafoydalidaromatlaruyxo’jaliklarihisobigadir.Mahsuldorresurslar,shuninguchun,uyxo’jalikalridankorxonalargaoqibboradi,korxonadanesauyxo’jaliklarigakelibtushadi.

Mahsulot bozorikorxonava ishlabchiqaruvchilartaklifetayorgantovarvaxizmatlarsotibolinadiganyokisotibyuboriladiganjoydir.Mahsulotbozorida,ishlabchiqaruvchilartovarva xizmatlarnisotishuhcunresurslarniyo’naltiradi.Uy-xo’jaliklaritovarvaxizmatlarnisotish uhcunresurlarsavdosidanolayotgandaromatlatlaridanfoydalanishadi.Iste’molchilarningtovarvaxizmatlargasarfiningpulaylanmasikorxonalarningfoydalisavdosigaimkoniyatyaratadi.Korxonalarushbu

foydalarnifoydaliliknianiqlashdaqiyoslabko’radivama’lumtovarvaxizmatlarniishlabchiqarilishinidavom ettirishyokito’xtatishkeraklinibelgilaydi.Aylanmaharakatlidiagrammauy-ho’ja’ligiva korxonalarning o’zaro iqtisodiyfaoliyatlariniqarorqabulqilishningbir-birigabog’langan, murakkab suratini tasvirlabberadi.Iqtisodiyotuchun,buhayot–mamotqonuniyatidir.Uy-xo’jaliklarivakorxonalar sotuvchivasotiboluvchilaridir.Korxonalarresurslarni sotib oladi va mahsultlarnisotadi. Uy-xo’jaliklari esa mahsulotlarnisotib oladi va resurslarni sotadi. Iqtisodiyresurslarnivafoydalanibbo’linganxizmatva tovarlarnisaotyo’nalishigaqarama-qarshihaqiqiyaylanmaharakativadaromathamdaiste’molharjlarinisaotyo’nalishigatomonharakatiniko’rishmumkin.²
Bozorningichkituzilishimurakkabbo‘lganligisababliuniturkumlashdaquyidagiasosiymezonlargaasoslaniladi:
- bozorning etuklik darajasi;
- sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi;
- bozor sub’ektlari xususiyatlari;
- bozor miqyosi,
- iqtisodiy aloqalar tavsifi va boshqalar.
Bozorning etuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, klassik (erkin) bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo‘linadi. Rivojlanmagan, shakllanayotgan bozor ko‘proq, tasodifiy tavsifga ega bo‘lib, unda tovarni tovarga ayirboshlash usuli (barter) ko‘proq qo‘llaniladi. Bozorning bu turi tarixan hali haqiqiy pul kelib chiqmagan davrga to‘g‘ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim mamlakatlarda pul inqirozga uchrab, ijtimoiy ishonchni yo‘qotgan, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan davrlarda ham bu bozor amal qilishi mumkin. Erkin (klassik) bozor – tovar va xizmatlarning har bir turi bo‘yicha juda ko‘p ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, ya’ni sotuvchilar va sotib oluvchilardan iborat bo‘lib, pul orqali ayirboshlash jarayonida ular o‘rtasida erkin raqobat kelib chiqadi, narxlar talab va taklif o‘rtasidagi nisbatga qarab erkin shakllanadi, raqobatning turli usullari qo‘llaniladi, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanadi. Hozirgi zamon rivojlangan bozori – bunda davlat ham bozor ishtirokchisi bo‘lib, bozor ancha tartiblashtiriladi va boshqariladi, turli xil birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar rivojlangan bo‘ladi, raqobat kurashlari aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ularning daromadlari darajasi o‘rtasidagi farqlar kamayadi.
Bozor hududiy jihatdan quyidagi turlarga bo‘linadi: mahalliy bozorlar (Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bozori, London bozori, Nyu-York bozori, Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O‘zbekiston bozori, Rossiya bozori, Ukraina bozori,Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar);