Mustaqil ishi Bajardi: Jabborova Lolani Qabul qildi: Mavzu: Turkistonni oʻrgangan rus olimlarining asarlari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston milliy Universiteti Tarix fakulteti sirtqi ta’lim Arxivshunoslik yo’nalishi 4- bosqich talabasi Jabborova Lolaning Manbashunoslik fanidan tayyorlagan

Mustaqil ishi

Bajardi:Jabborova Lolani

Qabul qildi:

Mavzu: Turkistonni oʻrgangan rus olimlarining asarlari.

Reja:

1. Turkiston o‘lkasi.

2. N. R. Ostroumov rus olimining asarlari.

3. Vladimir Petrovich Nalivkin rus olimining asarlari.

4. Vasiliy Vladimir Bartold rus olimining asarlari.

5.Xulosa

O‘lkani o‘rganish barcha sohalar bo‘yicha olib borildi. Turkiston xonliklariga yuborilgan elchilar bu yerdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, xonliklarning iqtisodiy, moliyaviy, xo‘jalik holatini, harbiy soha, siyosiy vaziyat, davlat boshqaruvni o‘rgandilar. Tabiatshunos, geograf, etnograf olimlar esa, hududning tabiiy imkoniyatlari, aholining turmush tarzi, mahalliy hokimiyatga munosabati va boshqa jihatlarni o‘rganib, ma’lumotlarni to‘pladilar hamda ushbu ma’lumotlarni umumlashma xulosalar tarzida podsho hokimiyatiga yetkazib turdilar.

Tarixiy voqelikka nazar tashlansa, Rossiya imperiyasi mutasaddilari Turkiston o‘lkasini o‘rganishni hali u bosib olinmasidan ancha avval boshlaganliklarining guvohi bo‘lamiz.

Turkiston o‘lkasining zabt etilishida rus olimlarining avvaldan berib borgan ushbu ma’lumot-axborotlari ham o‘ziga xos rol o‘ynaganligini unutmaslik kerak. O‘lka rus hukumati tomonidan bosib olingach, turli yo‘nalishdagi ilmiy jamiyatlar tashkil etildi va ularning faoliyati yo‘lga qo‘yildi.

Tan olib aytish kerakki, mazkur ilmiy jamiyatlar tomonidan talaygina ishlar ham amalga oshirildi. Tegshli sohalar bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazildi, kitoblar nashr qilindi. Bu borada ijtimoiy-gumanitar fanlar bo‘yicha tashkil etilgan Turkiston etnografiya jamiyati, Turkiston arxeologiya havaskorlari to‘garagi, Sharqshunoslar jamiyati va boshqalarni alohida ta’kidlab o‘tish joiz

1867 yil qabul qilingan Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqaruvi to‘g‘risidagi muvaqqat Nizomda Turkistonning mahalliy aholisi “Sart” va “Qirg‘iz”larga ajratilib talqin qilingan bo‘lsa, 1886 yil qabul qilingan. “Turkiston o‘lkasini boshqaruvi haqida”gi Nizomda esa, aholi “O‘troq” va “Ko‘chmanchi”lar toifasiga ajratilib talqin etilgan. N. R. Ostroumov aholini bu tarzda toifalarga ajratilishi Qo‘qon xonligi davrida

ham amal qilganligini yozadi. Ya’ni,

Toshkentda hukmronlik qilgan

qo‘qonlik beklarbegi amaldorlari-

ning farmoyishlarida mahalliy aholi-

ga “Sart” va “Qirg‘iz” lar, deb murojaat qilganliklarini keltirib o‘tgan.

N.R. Ostroumov sart so‘zining kelib chiqishiga ham atroflicha to‘xtalib o‘tgan. Bu borada ushbu so‘zning kelib chiqishi-etimologiyasini chuqur tahlil qilgan. Buning uchun nodir sharq qo‘lyozmalari, arab, fors va turkiy tildagi manbalardan iqtiboslar keltirgan.

Jumladan, Rashididdin Fazlullohning “Jom’e at tavorix” kitobidagi “Mo‘g‘ullar tarixi” bo‘limidan, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asaridan, Alisher Navoiyning asarlaridan foydalanib o‘z fikrlarini asoslashga harakat qilgan.

Olim sartlar va ularning etnik xususiyatlariga aniqlik kiritish uchun O‘rta Osiyo bo‘ylab sayohat qilgan rus sayyohlarining asarlari-esdaliklaridan ham foydalangan. Masalan, maxsus missiya bilan Xivaga kelgan podpolkovnik G.I. Danilevskiyning esdaliklari, 1793-1794 yilarda Xivaga tashrif buyurgan vrach Blankennagelning xotiralari, XVII-XVIII asrlarda o‘lkaga sayohat qilgan rus sayyohlarining yodnomalaridan ham kerakli o‘rinlarda foydalangan.

Aslida buyuk mutafakkirlar Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburlar ham o‘z asarlarida sartlar va ularning til xususiyatlari haqida to‘xtalib o‘tganlar. Masalan, o‘rta asrlarda Xurosonda sart atamasi forsiy tilli aholiga nisbatan qo‘llanilgan. Bu borada Alisher Navoiy turkiy tilni forsiy (sart) tili bilan qiyoslab, o‘z asarida tahlil qiladi.