Sharqda, jumladan, Movarounnahrda badiiy,
ilmiy ijodning
taraqqiyoti, shuningdek, va’zxonlik, “Qur’on”ni targ‘ib qilish
bilan mushtarak holda so‘zning
ahamiyati, m a’nosi va undan
maqsadga muvofiq foydalanish borasida qadimdan ko‘p yaxshi
fikrlar aytilgan.
Vaz’xonlikning, balog‘at (chechanlik, notiqlik) san’atining
o'suvi barobarida nutq oldiga qo‘yilgan
talablar mukammallashib
bordi. Buyuk allomalar Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy,
Ibn Sino,
Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Mahmud Qashg‘ariy,
Zamaxshariy, Abu Ya’qub Sakkokiy tilga, lug‘atga, grammatika
va mantiqshunoslikka bag‘ishlangan asarlar
yozdilar yoki boshqa
sohalarga doir asarlarida bu mavzuga aloqador fikrlar bildirdilar.
Buyuk qom usiy olim B eru n iy (9 7 3 —1048) o ‘zin in g
«Geodeziya» asarining kirish qismida fanlarning paydo bo‘lishi va
tarmoqlanib ko‘payishi haqida so‘z yuritib, har bir fanning inson
hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga kelishini aytadi.
U ningcha, gram m atika, aruz
va m antiq fanlari ham shu
ehtiyojning hosilasidir. Inson nutqi o‘z tuzilishi, materialiga ko‘ra
rostni ham, yolg‘onni ham ifodalashi mumkin. Bu ko‘plab
munozaralarga sabab boiadi. Inson bu munozaralar jarayonida
rostni yolg‘ondan ajratadigan «mezon»ni yaratadi. Bu mantiq fani
edi. Inson nutqida shubhali o ‘rinlar sezilsa, m a’lum «mezon»
yordamida ular tuzatiladi. Olim mantiqni o ‘rganmasdan, uni
malomat qilganlarga hayron qoladi va ularga achinib: «Agar u
dangasalikni tashlab,
oromga berilmasdan, gap bilan bog'lanib
keladigan nahv (grammatika), aruz (she’r o ‘lchovi) va mantiqni
(logika) mutolaa qilganida edi, so‘zning (nutq)
nasr va nazmga
qjralishini bilgan bo'lardi» — deydi (Beruniy.To'plangan asarlar.
I ll tom, 192, 64-bet). Demak, Beruniy nutqning ikki xil — nasr,
Dostları ilə paylaş: 
