N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
dağılması, yağıntının düşməsi, şimşək fəaliyyətinin inkişafı baş verir, atmosferdə turbulent sahələr yaranır. Mənşəyinə görə şaquli hərəkətlərin aşağıdakı növləri fərqləndirilir: konvektiv, qalxan sürüşmələr, dinamik turbulentlik və dalğavari hərəkətlər. Konveksiya şaquli istiqamətdə havanın qalxan hərəkətidir. Qalxan sürüşmələr böyük hava kütləsinin maili hərəkətidir. Bu, isti cəbhələrdə isti havanın soyuq hava üzərinə hərəkəti, isti havanın az meylli dağ yamacları üzərinə hərəkəti, birinci növ soyuq cəbhələrdə soyuq havanın isti hava kütləsinin altına doğru hərəkəti zamanı müşahidə olunur. Dinamiki turbulentlik havanın üfüqi istiqamətdə yerdəyişməsi və yer səthinə sürtünməsi nəticəsində formalaşan nizamsız qalxan və enən hərəkətlərdir. Dalğavari hərəkətlər inversiya və izotermiya təbəqələrinin yuxarı və aşağı sərhədlərində təzyiq və havanın hərəkət sürətinin fərqləri nəticəsində baş verir. Bu zaman dalğanın ən yüksək zirvəsində qalxan hərəkətlər, dalğanın çökək hissəsində isə enən hərəkətlər müşahidə edilir. Kifayət qədər rütubət tutumu olduqda dalğaların yalında laylı buludlar yaranırlar. Belə dalğaların kəsişməsində uçuş həyata keçirərkən təyyarənin dövri yırğalanması müşahidə olunur. Atmosferdə enerjinin daim bir növdən digər növə keçməsi baş verir. Bu cür çevrilmələrdən ən xarakterik olanı termodinamik proseslərdə baş verən istilik enerjisinin mexaniki enerjiyə və əksinə çevrilməsidir. Atmosferdə adiabatik proseslər şaquli hərəkətlərdə müşahidə olunaraq, quru və rütubətli adiabatik proseslərə bölünürlər. Quru adiabatik proseslər doymamış quru və ya rütubətli havada, rütubətli adiabatik proseslər isə rütubətli, lakin doymuş havada baş verirlər. Quru havanın temperaturunun adiabatik proses nəticəsində dəyişməsinin kəmiyyət ölçüsü quru adiabatik qradiyent a γ – quru və ya rütubətli doymamış havanın hər 100 m hündürlüyə qalxması və ya enməsi nəticəsində dəyişməsidir. Bundan əlavə, havanın yuxarı qalxması nisbi rütubətin artması, enməsi isə nisbi rütubətin azalması ilə müşayiət olunur. Hər iki halda havanın xüsusi rütubətliyi dəyişməz qalır. Doymuş hava həcmi yuxarı qalxdıqda genişlənmə nəticəsində hissəciklərin temperaturu aşağı düşdüyündən su buxarının bir hissəsi kondensasiyaya uğrayır. Bunun nəticəsində, kondensasiyanın gizli istiliyi (597 kal/qr) ayrılır, bu da əhəmiyyətli dərəcədə havanın soyumasının qarşısını alır. Buna görə də, doymuş hava 100 m yuxarı qalxdıqda 1°C dən az soyumaya məruz qalır. Bu kəmiyyət rütubətli adiabatik qradiyent ra γ adlanır. Rütubətli adiabatik qradiyent dəyişkən kəmiyyət olub, temperatur və təzyiqdən asılıdır. Doymuş qalxan hava həcminin temperaturu nə qədər yuxarı olarsa, rütubətli adiabatik qradiyent bir o qədər az olacaqdır. Orta hesabla m 100 C 0,5 ra γ . Quru adiabatik proses nəticəsində temperaturun dəyişməsini aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: H γ t t a 0 , burada, t – quru adiabtik proses nəticəsində temperaturun dəyişməsi, t 0 – başlanğıc temperatur, γ a – quru adiabatik prosesdə şaquli temperatur dəyişməsi, H – hündürlükdür. Bu düstur düz xəttin tənliyini ifadə edir. Əgər koordinat oxları üzərində eyni miqyasla temperaturu 1°C və hündürlüyü 100 m bölsək, düz xətt – quru adiabat – temperatur oxuna 45° bucaq altında meyl edəcək (şək. 17 a). Qalxan doymuş havada temperaturun dəyişməsini xarakterizə edən əyri rütubətli abiabat (şək. 17 b) adlanır. Quru adiabatlardan fərqli olaraq rütubətli adiabatlar daha əyilmiş olur, çünki γ ra – dəyişkən kəmiyyətdir; doymuş havanın qalxması zamanı γ ra artır və quru adiabata yaxınlaşır. Doymamış hava qalxan zaman onda olan su buxarı temperaturun düşməsi nəticəsində doyma dərəcəsinə yaxınlaşır. Kondensasiya səviyyəsi qalxan havada olan su buxarının doyma halına çatdığı hündürlüyə deyilir. Kondensasiya səviyyəsində havanın temperaturu şeh nöqtəsinin temperaturuna bərabər olur, nisbi rütubətlik isə 100%-ə yaxın olur (t=t d , f=100%). Şək. 17. Quru (a) və rütubətli (b) adiabatlar Kondensasiya səviyyəsinin hündürlüyü yer səthindəki temperaturla düz, nisbi rütubətlə isə tərs mütənasibdir. Kondensasiya səviyyəsini aeroloji diaqrama görə təyin etmək və ya aşağıdakı düsturlarla hesablamaq olar: 0 k f 100 17 h , 0 d 0 k t t 123 h , burada, f 0 , t 0 , t do – müvafiq olaraq nisbi rütubət, havanın temperaturu və yer səthində şeh nöqtəsinin temperaturudur. Havanın kondensasiya səviyyəsindən yuxarı hündürlüyə qalxması zamanı su buxarının kondensasiyası baş verir və buludlar yaranır. Onların aşağı sərhəddinin hündürlüyü kondensasiya səviyyəsindən 100-200 m yuxarı olur. Bu onunla izah olunur ki, buludun əmələ gəlməsi üçün müəyyən miqdarda su buxarının kondensasiyaya uğraması lazımdır, bunun üçün isə doymuş Щ Т Щ а б Т Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|