N. Ş. Hüseynov

 
havanın  şeh  nöqtəsi temperaturundan aşağı  soyuması  şərtdir.  Əgər 
kondensasiya  səviyyəsi  yer  səthi  yaxınlığında  yerləşirsə  duman 
əmələ  gəlir.  Kondensasiya  səviyyəsinin  hündürlüyünü  bilməklə, 
temperatur  və  təzyiqin  istənilən  qiymətlərində  qalxan  hava 
kütləsində temperaturun adiabatik dəyişməsini xarakterizə edən hal 
əyrisini  qrafiki  olaraq  təsvir  etmək  olar  (şək.  18).  Hal  əyrisi      yer 
səthindən 
kondensasiya 
səviyyəsinə 
qədər 
quru 
adiabat, 
kondensasiya  səviyyəsindən  yuxarıda  isə  rütubətli  adiabat  üzrə 
çəkilir.  
 
 
 
 
 
                    
 
 
 
 
 
 
 
  Şək. 18. Hal əyrisi: quru (a) və rütubətli (b) adiabatlar 
 
     Konveksiya  səviyyəsi
  h
konv 
–  qalxan  hava  axınının  yüksələ 
biləcəyi  hündürlüyə  deyilir.  Konveksiya  səviyyəsində  qalxan 
havanın  temperaturu  ətraf  havanın  temperaturuna  bərabər  olur. 
Aeroloji  diaqramda  bu  səviyyə  kimi  stratifikasiya  və  hal  əyrisinin 
kəsişmə  nöqtəsi  qəbul  olunur.  Güclü  topa  və  topa-yağış 
buludlarının aşağı sərhəddi kondensasiya səviyyəsi, yuxarı sərhəddi 
isə  konveksiya  səviyyəsi  yaxınlığında  yerləşir.  İnversiya  və 
izotermiya  təbəqələri  inversiyaltı  qatda  qalxan  hərəkətlər  üçün 
konveksiya  səviyyəsi  hesab edilirlər.  Konveksiya  və kondensasiya 
səviyyələri  arasında  müəyyən  şəraitlərdə  buludlar  formalaşır  (şək. 
19).  
 
Щ
 
 т
 
 
щ
к 
б 
а
' 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
      Şək. 19. Konveksiya və kondensasiya səviyyələrinin 
qarşılıqlı    
                    yerləşməsinin  buludların yaranmasına təsiri 
 
      
Hal əyrisi
 qalxan havada temperaturun dəyişməsini xarakterizə 
edir  və  qara  xətlə  çəkilir.  Onun  keçirilməsi  kondensasiya 
səviyyəsinin  təyin  olunması  ilə  başlayır  (şək.  20).  Yerüstü  səthdə 
havanın  müşahidə  olunan  temperaturu  t
0
 (A)  və  şeh  nöqtəsi  t
d
  (B) 
qeyd olunur.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                          
 
щ
конд 
 
щ
конв. 
 
щ
конв. 
 
щ
конд. 
ф =100% 
П
0 
Б 
А 
 Изобар 
т
д 
т
0 
щ
к 
К
Из
от
ер
м
 

---

 
              Şək. 20. Kondensasiya səviyyəsinin təyin olunması 
     A nöqtəsindən yuxarıya doğru quru adiabat üzrə, B nöqtəsindən 
keçən izoqram ilə kəsişənə qədər xətt keçirilir. Adiabatın izoqramla 
kəsişmə  nöqtəsi  (K  nöqtəsi)  kondensasiya  səviyyəsi  (h
k
)  hesab 
edilir.  Hal  əyrisi  hissəciyin  adiabatik  olaraq  hündürlüyə  qalxması 
nəticəsində təmperaturun dəyişməsi haqda təsəvvür yaradır. Doyma 
hündürlüyünədək  dəyişmə  quru  adiabat  üzrə,  daha  sonra  isə 
rütubətli adiabat üzrə baş verir (şək. 21).  
     
Stratifikasiya  əyrisi
  –  hündürlüklər  üzrə  faktiki  temperaturun 
paylanma əyrisidir. O, aşağıdakı qaydada çəkilir: üfüqi ox üzərində 
hərəkətin  başlanğıc  səviyyəsində  temperaturun  qiyməti  təyin 
olunur,  şaquli  ox  üzərində  isə  həmin  hündürlük  üçün  müvafiq 
təzyiq  qeyd  olunur.  Uyğun  izoterm  və  izobarların  kəsişməsində 
hündürlük  qeyd  olunur,  digər  nöqtələr  də  analoji  olaraq  qurulur. 
Bütün  nöqtələr  qeyd  olunduqdan  sonra  onlar  qırmızı  qələmlə 
birləşdirilir və alınan əyri xətt stratifikasiya əyrisi adlanır. 
     
Şeh  nöqtəsi  əyrisi
  -  hündürlüklər  üzrə  şeh  nöqtələrinin  (və  ya 
rütubətin)  paylanmasını  xarakterizə  edir.  O,  eynilə  stratifikasiya 
əyrisi  kimi  qurulur.  Depeqramma  stratifikasiya  əyrisindən  sağda 
yerləşməklə, yaşıl qırıq-qırıq xətlə keçirilir.  
     Rütubətli  adiabatik  proses  anlayşı  ilə  bərabər  psevdoadiabatik 
proses anlayışı da mövcuddur. Rütubətli adiabatik prosesdən fərqli 
olaraq psevdoadiabatik proses tamamlanmış hesab edilmir, belə ki, 
hissəcik  psebdoadiabat  üzrə  qalxır  (onunla  rütubətli  adiabat 
arasında  fərq  böyük  deyil),  lakin  quru  adiabat  üzrə  (rütubətli 
adiabatik prosesdə -rütubətli adiabat üzrə) enir. Nəticədə, başlanğıc 
vəziyyətə  qayıtdıqda  onun  temperaturu  qalxmağa  başlayərkən 
olduğundan  daha  yuxarı  olur.  Buradan  belə  bir  nəticəyə  gəlmək 
olar  ki,  psevdopotensial  temperatur  Θ
r
  –  hava  hissəciyində  su 
buxarı  tam  kondensasiyaya  uğrayana  qədər  psevdoadiabatik 
qanunla  qalxdıqda,  1000  hPa  səviyyəyə  qədər  quru  adiabatik 
qanunla endikdə aldığı temperaturdur. 
     
Rütubətli  hissəciyin  psevdoekvivalent  temperaturu  T
P
  – 
hissəciyin  quru  adiabatik  qanunla  kondensasiyaya  səviyyəsinə, 
psevdoadiabatik 
qanunla 
su 
buxarının 
tam 
kondensasiya 

---

 
uğramasına  (quru  və  rütubətli  adiabatların  paralel  olduğu 
səviyyəyə)  qədər  qalxdıqda  aldığı  temperaturdur.  Beləliklə, 
kondensasiya  nəticəsində  ayrılan  su  buxarı  hesabına  hissəciyin 
temperaturu  başlanğıc  vəziyyətindəki  temperaturdan  yuxarı  olur, 
yəni 
p
ΔT
T
T
p


, burada, ΔT
p
 – 
ekvivalent əlavədir. 
     Su buxarının (s kütləli) kondensasiyası zamanı L
s
 istilik miqdarı 
ayrılır.  Bu  zaman  hissəciyin  temperaturunun  artmasını  aşağıdakı 
düsturla təyin etmək olar:  
          
К)
C/(kq
10
p
c
C/kq,
10
2,5
L
s(
10
2,5
s
c
L
ΔТ
3
6
3
p
p







, 
(s - ‰).   
 
     Psevdopotensial  və  psevdoekvivalent  temperatur  aşağıdakı 
əlaqəyə malikdir. 
                                  
χ
1
χ
р
1000
р
р
Т
Θ








.  
                                            
     İstənilən  ilkin  nöqtədən  quru  adiabat  boyunca  1000  hPa  
izobarına  qədər  qalxaraq  və  ya  düşərək  burada  potensial 
temperaturu təyin etmək olar.  
     Atmosferdə  şaquli  hərəkətlərin  yaranması  üçün  əlverişli  şərait 
həmişə  müşahidə  olunmur.  Yer  səthinin  qeyri-bərabər  qızması 
nəticəsində onun yaxınlığında şaquli hava axınları formalaşır, lakin 
atmosferin  fiziki  vəziyyətindən  asılı  olaraq  onlar  tez  bir  zamanda 
sönə  bilir  və  ya  əksinə,  yuxarı  hündürlüklərə  yayılmaqla,  böyük 
sürət  toplaya  bilirlər.  Qalxan  və  ya  enən  hava  kütləsinin 
temperaturu ilə ətraf havanın temperaturu arasındakı əlaqə havanın 
şaquli  hərəkətlərinin  inkişafı  və  intensivliyinə  təsir  göstərir.  Belə 
əlaqə  quru  adiabatik  γ
a
  və  ya  rütubətli  adiabatik  γ
ra
  qradiyentlə 
temperaturun  şaquli  qradiyentinin  (γ=-∂T/∂z)  müqayisəsi  ilə  təyin 

---