N. Ş. Hüseynov

 
ümumi ehtiyatı ayrı-ayrı təbəqələrin müsbət və mənfi dayanıqsızlıq 
enerjilərinin riyazi cəmi kimi ifadə olunur. 
     
Dayanıqsızlıq  enerjisi  –
  havanın  temperaturunun  hündürlükdən 
asılı  olaraq  paylanmasından  asılı  olan  atmosferin  potensial 
enerjisidir.  Atmosferin  şaquli  dayanıqlığının  xarakteri  onun 
mövcudluğundan  və  qiymətindən  asılıdır.  Əgər  hava  hissəciyi 
sərbəst  yuxarı qalxa  bilirsə, dayanıqsızlıq  enerjisi  müsbətdir.  Əgər 
hissəcik  yalnız  xaricdən  alınmış  enerji  hesabına  yuxarıya  doğru 
hərəkət edirsə, bu zaman dayanıqsızlıq enerjisi mənfi olur. Müsbət 
dayanıqsızlıq  enerjisi  havanın  şaquli  hərəkətlərinin  kinetik 
enerjisinə  çevrilir.  Onun  qiymətinə  əsasən  leysan,  şimşək  və 
dolunun  düşmə  ehtimalı  haqda  fikir  söyləmək  olur.  Aeroloji 
diaqram  üzərində  stratifikasiya  və  hal  əyrilərini  keçirməklə 
atmosferin  tarazlıq  halını  təyin  etmək  olar.  Əgər  hal  əyrisi 
stratifikasiya  əyrisindən  sağda  yerləşərsə  dayanıqsızlıq  enerjisi 
müsbətdir  və  atmosferin  vəziyyəti  dayanıqsızdır  (qırmızı  rənglə 
rənglənmiş  sahə).  Əgər  hal  əyrisi  stratifikasiya  əyrisindən  solda 
yerləşərsə  dayanıqsızlıq  enerjisi  mənfidir  və  atmosfer  dayanıqlıdır 
(mavi rəng) (şək. 23). 
 
              
 
а ) 
b ) 
h
konv 

---

 
 
Şək. 23. Atmosferin dayanıqlı (a) və dayanıqsız (b) tarazlıq 
hallarının qrafiki təsviri (1-stratifikasiya əyrisi; 2 – hal əyrisi) 
 
III FƏSİL 
METEOROLOJİ ELEMENTLƏRİN SAHƏLƏRİ VƏ 
ONLARIN TƏHLİLİ 
 
  
Meteoroloji kəmiyyətlərin əsas sahə 
xarakteristikaları 
 
     Meteoroloji    kəmiyyətlər  olan  təzyiq,  havanın  rütubəti, 
temperaturu,  külək,  buludluq,  yağıntı    sahələri    mürəkkəb 
sahələrdir  və  hər  birinin  özünəməxsus    xüsusiyyətləri  vardır.  Bu 
kəmiyyətlərin  sahə  vəziyyətinin  təhlili  sinoptik  təhlilin  əsas 
məsələsidir  və  alınan  nəticələr  atmosfer  proseslərinin  inkişaf 
qanunauyğunluğunu  nəzərə almaqla  hava proqnozunu tərtib etmək 
üçün  ilkin  material  hesab  olunur.    Bu  materiallardan  istivadə 
etməklə, müxtəlif zaman üçün proqnohları təşkil etmək olar. 
 
Təzyiq sahələri 
 
     Atmosfer təzyiqi sahəsi kəsilməz,  skalyar sahədir. Zamanın hər 
anında  P təzyiqi (x,y,z) koordinatının funksiyasıdır: 
 
                                            P = P(x, y, z).      
                        
     Başqa sözlə, təzyiq sahəsi üçölçülü kəmiyyətdir. Bütün skalyar 
kəmiyyətlər    kimi,  təzyiq    sahəsini  də  ekviskalyar  xarakterizə 
etmək  əlverişlidir. Baxılan halı aşağıdakı kimi göstərmək olar. 
 
P(x, y, z) = const. 
 

---

 
     Ümumiyyətlə,  izobarik  səthlər  hamarlaşdırılmış  düz  səthlərə 
uyğun  gəlmir  və  onlara  nisbətdə    kiçik  bucaq  altında  yerləşirlər. 
İzobarik səthin  maillik  bucağının tangensi  hamar  səthlərə  nisbətdə 
10
-4 
- 10
-5
 sırasına malikdir. Geostrofik külək şəraitində də izobarik 
səthin  mailliyini  təyin  edirlər.  Bu  külək  şəraitində  izobarik  səthin 
mailliyini təyin edən  düstur  aşağıdakı kimidir.    
 
                                          
tgβ =  

 ∙ 
g
Vg
, 
burada,  
     β    -  maillik  bucağı; 

    =  2ω  sin  φ    -    Koriolis  əmsalı; 
g
  - 
sərbəstdüşmə təcili;         
    V
g
– geostrofik küləyin sürəti.   
    Əgər φ = 45˚  və V
g
  = 10 m/s olarsa, onda    β = 24º olar. 
     Müxtəlif  hündürlüklərdə  təzyiq  dəyişmələrinin  əlaqəsini 
aşağıdakı barometrik tənlikdən almaq olar: 
 
                        p
2 
= p
1
  
m
RT
z
 
gΔ
e

  . 
                                 (3.1) 
 
     Bu tənliyi zamana görə diferensiallasaq, onda alarıq: 
 
                        
t
m
T
RT
p
z  
 
gΔ
t
p
p
p
t
p
m
2
1
1
2
2










  .             (3.2)                                                                     
 
     Tutaq  ki,  zaman  keçdikcə  hava  qatının  orta  temperaturu 
dəyişmir, yəni 
0
t
T
m



. Bu halda (3.2) tənliyindən alınır ki, aşağı 
və yuxarı hündürlüklərdə  təzyiqin dəyişməsi eyni işarəlidir. Ancaq 
yuxarı  hündürlükdə  təzyiqin  dəyişməsi      aşağı  hündürlükdəki 
dəyişmədən   
1
2
P
P
  dəfə    azdır  .  Yuxarı  troposferdə  təzyiq  və 
temperaturun  dəyişməsinin    işarəcə  eyni  olması  bununla  izah 
olunur.                                   

---

 
     Atmosfer  proseslərinin  inkişafında  təzyiqin  zamana  görə 
dəyişməsi əhəmiyyətli  rola malikdir. Təzyiqin dəyişmə səbəblərini 
təyin etmək üçün tendensiya tənliyindən istifadə edilir və bu tənlik 
statika və kəsilməzlik tənliklərinin birgə həllindən alınır. 
     Birinci tənliyi aşağıdakı kimi yazıb: 
                                             



z
z
dz
 
gρ
P
 
     və onu zamana görə diferensiallasaq, alarıq:       
                    
                                                               
     
                                           







z
d
z
ρ
g
t
z
p
z.                              (3.3) 
 
     (3.3)  tənliyinin    sol  tərəfini,    z  səviyyəsində  təzyiqin  lokal 
dəyişməsini, cox vaxt 
barik tendensiya
 adlandırırlar. Tənliyin sağ  
tərəfini dəyişmək üçün kəsilməzlik tənliyindən istifadə edək. 
 
                               
 V
divρ
z
ρw
y
ρv
x
ρu
z
ρ




















, 
burada, 
     V – sürət vektorudur , nəticədə  
      
       
























z
z
dz
 
 V
divρ
 
g
dz
z
ρw
y
ρv
x
ρu
 
g
t
z
p
.       (3.4) 
 
     Tənlikdən  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  əgər  havanın  yuxarı 
sütununda  hərəkət  miqdarının  divergensiyası    varsa    (div  ρV  ›0), 
onda    z    səviyyəsindəki    təzyiq    zaman  keçdikcə  azalır,  yox  əgər 
konvergensiya  varsa (div ρV ‹ 0),  onda təzyiq artır. (3.4) tənliyini 
aşağıdakı şəkildə yazaq:  
               
           
z
z
z
z
w
gρ
y
ρ
v
x
ρ
u
g
y
v
x
u
gρ
t
p
dz
dz
z
































. 

---