N. Ş. Hüseynov

 
olunur.  Temperaturun  şaquli  qradiyenti  hündürlükdən  asılı  olaraq 
temperaturun faktiki paylanmasını xarakterizə edir.  
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Конвексийа сявиййяси 
Конденсасийа 
14
20
 
 
 
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
2
3,0
5,7
7,3
9,
й
кон

---

 
 
Şək. 21. Stratifikasiya, şeh nöqtəsi və hal əyriləri 
   
 Adətən  troposferdə  temperatur  hündürlükdən  asılı  olaraq  azalır 
(γ>0), bəzi hallarda temperatur hündürlüyə qalxdıqca artır (γ < 0).  
     Əgər  temperatur  atmosferin  müəyyən  hissəsində  hündürlükdən 
asılı  olaraq  dəyişmirsə,  γ=0  olur.  Aeroloji  diaqram  vasitəsilə 
temperaturun şaquli paylanma əyrisinin analizi γ > 0 , γ < 0 və γ = 
0 olan təbəqələri çox asanlıqla təyin etməyə imkan verir. 
     Şaquli  temperatur  qradiyentindən  asılı  olaraq  havanın  şaquli 
hərəkətinin  inkişafını  xarakterizə  edən  dörd  halı  nəzədən  keçirək 
(şək.  22).  Sadəlik  üçün  rütubətli  adiabatik  qradiyentini  orta 
qiymətinə  uyğun  –  0,5°C/100  m,  quru  adiabatik  qradiyenti  isə 
1°C/100 m qəbul edək.      
       1) γ > γ
a
 > γ
ra
. Tutaq ki, ətraf havanın şaquli qradiyenti quru və 
rütubətli  adiabatik  qradiyentdən  böyükdür  və  1,2°C/100  m  təşkil 
edir.  
     Xəyalən  300  m  hündürlükdə  quru  və  doymuş  hava  həcmini 
ayıraq. Tutaq ki, başlanğıc anda hər iki hava həcminin temperaturu 
ətraf  havanın  temperaturuna  bərabərdir,  yəni  11,4°C-dir  və  hər 
hansı bir səbəbdən onlar yuxarı qalxmağa başlamışlar. 
     Quru hava həcmi hər 100 m-də adiabatik olaraq 1°C soyuyacaq 
və  400  m  hündürlükdə  onun  temperaturu  10,4°C,  500  m-də  isə 
9,4°C  təşkil  edəcək.  Bütün  hallarda  qalxan  quru  hava  həcmi  ətraf 
havadan  isti  olacaqdır,  bu  da  onun  gələcək  hərəkətinin  yuxarı 
istiqamətlənməsinə  səbəb  olur.  Əgər  hər  hansı  səbəbdən  bu  quru 
hava  həcmi  aşağı  enməyə  başlayarsa,  enən  zaman  hər  100  m-də 
1°C  qızmağa  başlayacaq.  200  m  hündürlükdə  onun  temperaturu 
12,4°C,  100  m  –  13,4°C  və  s.  olacaqdır.  Enən  hava  həcminin 
temperaturu  ətraf  havanın  temperaturundan  aşağı  olacaqdır.  Bu 
səbəbdən quru havanın enməsi davam edəcəkdir.  
     Eyni vəziyyət su buxarı ilə doymuş havanın qalxması və enməsi 
zamanı  müşahidə  olunur.  Qalxan  zaman  o,  hər  100  m-də  yalnız 
0,5°C  soyuyacaqdır  və  ətraf  hava  ilə  müqayisədə  hələ  də  isti 
olacaqdır,  buna  görə  də  onun  qalxması  daha  enerjili  olacaqdır. 
Enən  zaman  doymuş  hava  həcmi  quru  adiabatik  qanunla,  yəni 

---

 
1°C/100  m  qızacaqdır  və  quru  hava  kimi  enəcəkdir.  Şaquli 
temperatur  qradiyenti  quru  və  rütubətli  adiabatik  qradiyentdən 
yuxarı olduqda (γ > γ
a
 və γ >> γ
ra
), tarazlıq halından çıxmış quru və 
doymuş hava həcmləri dayanıqsız olur, yəni hər iki hava həcmində 
qalxan və enən hərəkətlər inkişaf edəcəkdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
           
Şək. 22. Müxtəlif temperatur qradiyentlərində havanın 
şaquli hərəkətinin inkişafı 
 
     Belə  hal  havanın 
dayanıqsız  tarazlıq
  vəziyyəti  adlanır.  Adətən, 
bu  ilin  isti  dövründə  soyuq  hava  həcminin  isti  fəal  səth  üzərinə 
yerini  dəyişdikdə  müşahidə  olunur.  Şaquli  inkişaf  buludlarının 
yaranması dayanıqsız tarazlıq halının əsas əlamətlərindəndir.  
     2)  γ  <  γ
ra
  <  γ
a
  .  Tutaq  ki,  ətraf  havanın  şaquli  temperatur 
qradiyenti  rütubətli  adiabatik  qrdiyentdən  azdır,  deməli,  quru 
adiabatik qradiyentdən də az olacaqdır və hər 100 m-ə 0,3°C təşkil 
edəcək (γ = 0,3°S/100 m). 
10,
 
 
 
 
 
 
 
 
9,
 
10,
 
10,
 
11,
 
11,
 
12,
 
12,
 
13,
 
13,
 
15,
 
15,
 
13,
 
14,
 
14,
 
13,
 
12,
 
11,
 
11,
 
12,
 
13,
 
13,
 
12,
 
11,
 
13,
 
12,
 
 9,0 
10,2 
11,4 
12,6 
13,8 
15,0 
13,5 
13,8 
14,1 
14,4 
14,7 
15,0 
11,5 
12,2 
12,9 
13,6 
14,3 
15,0 
10 
11 
12 
13 
14 
15,0 
Н,
тº
,
С
 
тº,С 
тº,С 
тº,
                   Ы                        ЫЫ                      ЫЫЫ                           ЫВ                                 
           γ = 1,2º                      γ = 0,3º                 γ = 0,7º                    γ = 1,0º 
           γ > γ
а
 > γ
га
                 γ 
 <
 γ
га <
 γ
а
              γ
а
 > γ >γ
га                        
γ = γ
а
= γ
га
 

---