N. Ş. Hüseynov

 
     Ayrı-ayrı təbəqələrdə hündürlüyə görə temperaturun sabit şaquli 
qradiyentinə  əsasən  qrafik  qurmaqla,  gözəyarı  olaraq  atmosferin 
dayanıqsız  təbəqəsini  müəyyən  etmək  mümkündür.  Şəkil  16-da 
temperaturun  hündürlüyə  görə  dəyişməsinin  mümkün  qrafik 
variantları  verilmişdir.  Hündürlüyə  əsasən  temperaturun  sabit 
qradiyentə   görə adiabatik dəyişmə əyrisi 
hal əyrisi
 adlanır.  Başqa 
sözlə,  aeroloji  diaqramlarda eyni potensial temperatura  malik olan 
noqtələri birləşdirən əyrilər hal əyriləri adlanır. 
     Əgər  hündürlüyə  görə  temperaturun  azalması  adiabatik 
qalxmadan,  yavaş  baş  verərsə  (γ  <  γ
a
),  onda  baxılan  təbəqə 
dayanıqlı hesab edilir və inversiya qatı müşahidə olunur. 
 
 
       
        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şək. 16. Müxtəlif müvazinət şəraitlərində temperaturun     
         hündürlüyə görə dəyişməsinin xarakteri 
 
     Daha  sadə  olaraq  belə  deyə  bilərik  ki,  əgər  baxılan  hava 
hissəciyinin 
temperaturu 
ətraf 
havanın 
temperaturundan 
yüksəkdirsə,  onda  proses  (mühit)  dayanıqsız,  əksinə,  baş  verirsə, 
onda proses dayanıqlı hesab edilir.  


< 






<

 
Dayanыqsыzlыq
sahяsi
 
Dayanыqlыq
sahяsi
  
  
  
 Щ
цндцр
лцк
 

---

 
                               
Dayanıqsızlıq və konveksiya 
 
     Atmosferin hal vəziyyəti hava hissəciklərinin şaquli istiqamətdə 
adiabatik 
yerdəyişmələrində 
temperatur 
stratifikasiyasının 
dayanıqlığından  və  ya  dayanıqsızlığından  asılı  olmaqla  dəyişir. 
Havanın  təcrid  olunmuş  hissəciyinin  şaquli  temperaturu  ətraf 
havanın  müdaxiləsi olmadan dəyişir  və Nyutonun  ikinci qanununa 
tabe olur. Bu zaman hissəciklərin təcili barik qradiyent qüvvəsinin 
(d
2
z/dt
2
)  və  sərbəst  düşmə  təcilinin  (g)  təsiri  nəticəsində  əmələ 
gəlir.  Hissəciklər  ətrafındakı  atmosferi  ifadə  etmək  üçün  statika 
tənliyindən istifadə edilir və bu zaman tənlik aşağıdakı şəklə düşür: 
 
 
,
z
p
ρ
1
g
dt
z
d
2
2





  
.
z
a
p
ρ
1
g
0





 
 
     Fərz  edək  ki,  təzyiq  bir  nöqtədən  digərinə  nəzərən  qatın 
daxilində  və    həmçinin  səthində  eyni  olmalıdır  (p=p
0
),  bu  zaman 
sıxlığı əvəz edən temperaturun hal   və hissəciklərin hərəkət tənliyi 
aşağıdakı şəklə düşər: 
 
.
T
a
T
T
g
p
p
a
p
g
dt
z
d
2
2




 
 
     Alınmış tənliyin birinci hissəsi Arximed qüvvəsinə aid olmaqla, 
hissəciklərin hərəkət tənliyi aşağıdakı şəklə düşər: 
 
z
T
)
a
γ
(γ
g
dt
z
d
2
2



  
olduqda  
 
(
γz)
(
T
)
a
γ
(
T
a
T
T
0
z
0





. 

---

 
     Əgər  atmosferin  stratifikasiyası  dayanıqsızdırsa,  (
a
<)  onda 
qalxan  hissəcik  Arximed  qüvvəsinin  təsiri  ilə  daha  böyük  təkanla 
yüksəkliyə  qalxacaqdır.  Dayanıqsız  atmosfer  şəraitində  şaquli 
hərəkətlər  yaranırlar  və  Arximed  qüvvəsinin  təsiri  altında  hava 
hissəciklərinin yuxarı istiqamətlənmiş hərəkəti güclənir. 
     Əgər  atmosfer  dayanıqlıdırsa,  (
a
>)
 
onda  Arximed  qüvvəsi 
şaquli  hərəkətləri  əngəlləyəcək  və  hissəcik  tədricən  öz  əvvəlki 
səviyyəsinə  qayıdacaqdır.  Bu  səbəbdən, 
bəzi  təbəqələrdə 
atmosferin  termik  stratifikasiyası  dayanıqlıdırsa,  onda  konveksiya 
mümkün deyildir. Şaquli hərəkətlər o halda mümkün olar ki, digər 
qüvvələrin  təsiri  kiçik  (təxminən  1sm/san)  və  dayanıqlı  təbəqə 
bütöv şəkildə olsun.     
     Əgər  termik  stratifikasiya  dayanıqsızdırsa,  onda  təsadüfi 
qüvvələrin  təsiri  nəticəsində  atmosferdə  lokal,  böyük  sahə 
tutmayan  və  güclü  (10  m/san-dək)  qalxan  axınlar  yaranır.  Bu 
axınların  yaxınlığında  onlarla  bərabər,  həmin  intensivlikdə  enən 
axınlar  da  yaranırlar.  Qalxan  axınlarda  hava  hissəcikləri 
genişlənəcək  və  soyuyacaq,  enən  axınlarda  isə  əksinə,  hava 
hissəcikləri sıxılacaq  və qızacaqdır.  Bir az da önə gedərək göstərə 
bilərik ki, qalxan axınlar zonasında hava soyuduqda buludlar əmələ 
gəlir, enən axınlar sahəsində isə hava qızır və aydın, buludsuz hava 
şəraiti  müşahidə  edilir.  Bu  prosesi  daha  yaxşı  başa  düşmək  üçün 
atmosferin ümumi  sirkulyasiyasından  misal  gətirə bilərik.  Belə ki, 
Yer  kürəsində  qalxan  hava  axınlarının  üstünlük  təşkil  etdiyi 
ekvatorial  enliklərdə hava həmişə buludlu, yağmurlu, enən axınlar 
zonalarında isə əksinə, quru, buludsuz hava müşahidə edilir.    
                                                                                                       
      Dayanıqsızlıq enerjisi və onun təyin olunma 
metodları 
 
     Atmosferdə həmişə üfüqi hərəkətlərlə bərabər, şaquli hərəkətlər 
də  müşahidə  olunur  və  onlar  atmosfer  proseslərinin  inkişafında 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər. Şaquli hərəkətlərin təsiri nəticəsində 
fəal səthdən istilik və rütubətin daşınması, buludların yaranması və 

---