N. Ş. Hüseynov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şək.  110.  Advektiv dumanların proqnozu üçün N.V. 
Petrenko qrafiki  
     
     Cəbhə dumanlarının proqnozu.  Cəbhə dumanları azhərəkətli 
isti  cəbhələrin  önündə  və  ilin  soyuq  dövründə,  yaxud  azhərəkətli 
soyuq  atmosfer  cəbhələrinin  arxasında  yaranırlar.  Bu  tip 
dumanların  yaranmasının  əsas  səbəbi  yağış  və  çiskin  damcıların 
buxarlanmasıdır. Buxarlanma nə qədər sürətli gedərsə, yer səthinin 
temperaturu  ilə  cəbhə  inversiyalarının  yuxarı  sərhəddinin 
temperaturu  arasında  fərq  bir  o  qədər  böyük  olar  (T
inv
-  T).  Cəbhə 
dumanlarının  yaranmasının  fiziki  mahiyyəti  isə  daha  isti  havadan 
nisbətən soyuq səthə düşən yağış damcılarının  kondensasiyasından 
ibarətdir.  Bu  dumanlar  adətən  cəbhə  səthinin  mailliyi  1/300 
(tgα=0,03)  olduqda  yaranırlar.  Stasionar  cəbhələrin  dumanları  isə 
adətən  gecələr  müşahidə  edilirlər.  Cəbhə  dumanlarının  proqnozu 
zamanı  sinoptik  metodları  bilməklə  yanaşı  həmçinin  aşağıdakıları 
da nəzərə almaq zəruridir: 
     - cəbhə inversiyalarının yuxarı sərhəddində havanın temperaturu 
0C olmalıdır; 

---

 
     - cəbhə inversiyalarının yuxarı sərhəddində havanın temperaturu 
yer səthinin temperaturundan çox və ya 3C-yə bərabər olmalıdır; 
     -  yer  səthində  yağıntı  zonalarından  kənarda    soyuq  hava  üçün 
şeh noqtəsi çatışmazlığı 2-dən yuxarı olmamalıdır; 
     -  yer  səthində  soyuq  havada  küləyin  sürəti  6  m/san-dən  çox 
olmamalıdır. 
     Bütün  bu  və  digər  şərtlərinin  nəzərə  alınmasından  cəbhə 
dumanlarının  proqnozu  zamanı  aşağıdakı  qrafikdən  də  istifadə 
etmək olar (şək. 111). 
 
 
                                         
 
                            
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                    Şək. 111. Cəbhə dumanlarının proqnoz qrafiki 
     Burada üfüqi ox üzərində proqnoz məntəqəsində nisbi rütubətlik 
(R),  yaxud  şeh  nöqtəsi  çatışmazlığı  temperaturu  (d),  şaquli  ox 
üzərində  isə  temperaturlar  fərqi  (T
inv
-T
0
)  göstərilir.  Bu  zaman 
müvafiq  hesablamalar  nəticəsində  duman  sahəsinə  düşdükdə 
proqnozda duman göstərmək lazımdır.  
     Dumanların  yaranması,  dağılması  vaxtı  atmosfer  cəbhələrinin 
hərəkət sürətinə və yerdəyişməsinə görə müəyyən edilir.  
     Cəbhə  dumanlarının  dağılması  vaxtını  qiymətləndirmək  üçün 
sinoptik  vəziyyətin  dəyişməsini,  advekesiyanın  xarakterini, 
5 
 
4 
 
3 
 
2 
 
 
1 
Р, %,              90                  80                   70 
        
0          1          2              3          4, д         
д, 
0
Ъ 
( Т
ИНВ
-Т
0
),
0
Ъ 
Думан 
Думансыз 

---

 
turbulent  mübadiləni  və  yerli  əlamətləri  mütləq  nəzərə  almaq 
lazımdır.   
 
Buludların aşağı və yuxarı sərhədlərinin proqnozu 
 
     
Aşağı  buludluluğun  proqnozu.
  Tam  aşağı  buludluluğun  bir 
sutka  qabaqcadan  proqnozu  A.K.Luqçenko  üsulu  ilə  mümkündür. 
Proqnoz  məntəqələrində  temperatur  və  bir  sutkadan  sonrakı 
gözlənilən  temperatur,  aşağı  buludluluğun  əmələgəlmə  ehtimalı 
arasında statistik əlaqə müəyyən edilmişdir.  
     Proqnoz  nöqteyi-nəzərdən  gecə  saatlarında  temperaturun 
gedişinin  operativ  qrafiklərini  qurmaq  praktiki  baxımdan  çox 
faydalıdır.  Gecə  saatlarında  aydın  havada    temperaturun  aşağı 
düşməsinin dayanması və yaxud, onun zəif olaraq yuxarı qalxması 
su damcılarının kondensasiyasının başlanğıcını göstərir. Bu halı   2-
3  saatdan  sonra  tam  aşağı  buludluluğun  əmələgəlməsinin  ilkin 
əlaməti  hesab  etmək  olar.  Bu  cür  qrafiki  saat  18-19
00
-da    nisbi 
rütubətlik 85%-dən çox olduğu hallarda qurmaq məsləhət görülür. 
     Aşağı  buludluluğun  yaranmasının  Y.N.  Volkonski  üsulu  ilə 
proqnozu aşağıdakı empirik düsturla hesablanır: 




β
 
a
R
R
a
R
100
a
t
3
0
3
2
0
1





,
 
burada,  
     
0
t
t
t


- günəşin batması ilə aşağı buludluluğun əmələgəlmə 
anı arasındakı zaman intervalı, 
     R
3
 və   R
0 
- günəşin batma anında və 3 saat sonra havanın nisbi 
rütubətliyi,  
     - Günəşin batma anında küləyin istiqaməti ilə gecə saatlarında 
hakim külək istiqaməti arasındakı bucaq,  
     a
1,
  a
2,
 və  a
3 
- empirik seçilmiş əmsallar olmaqla, uyğun olaraq, 
a
1
 = 0,85, a
2
 = 0,94, a
3
 = -0,06 qəbul edilir.  
     
Konvektiv  buludların  proqnozu.
  Səciyyəvi  kütlədaxili 
konvektiv  buludlar  topa  və  topa-yağış  buludlarıdır.  Konvektiv 

---