264
yoxsul xalqı varlı etdim, az xalqı çox etdim... ”(səh.:
165).
Burada azad bir xalqın Xaqanının tarixi türk siması
görünür. Mən onun ləyaqətini Qara dərililərin
“azadlığı”uğrunda
vuruşmuş
general
Corc
Vaşinqtondan aşağı görmürəm. Bu mənada, Yollıq
Tiginin də verlibr məharəti əsla Uolt Uitmendən aşağı
deyildir...
Azad şeirin poetik ünsürlərindən digər metrik
sistemlərin yararlanması prosesi tarixi hadisədir. Lakin
bu, bir metrik sistemin sıradan çıxıb öz yerini başqa
birinə verməsi anlamına gəlmir. Bu cəhətdən, Pr. Dr.
Kamil Vəli Nərimanoğlunun “Azərbaycan dilinin poetik
sintaksisi” əsərində yazdığı bir sıra bu qəbildən olan
mülahizələri qəbul etmirəm. Məsələn, professor
yazır: “Ritmik sual və cavabdan ibarət təkrarlar və
paralelizm əsasında qurulmuş parçalarda çox vaxt
axırıncı sözlər təkrar olunur, bu da qafiyəli şeirə doğru
inkişaf meylini əks etdirir.”(Göst.əsər. səh.: 54). O,
“qafiyəli şeirə doğru irəliləyişi” əski türk şeir sisteminə
malik “Kitabi-Dədə Qorqud”un içindən çıxarmaq üçün
daha da irəli gedərək yazır: “Tam paralellizmlərdə
təkrarlar
əsas
yer
tutur.
Təkrarlar
paralel
komponentlərin əvvəlində, ortasında və sonunda çıxış
edirlər. Məs.:
Göz qaqıban könül alan
Onun görklüyü olur.
Hay demədən baş gətirən
Onun cəlladı olur.”
(Göst. əsər. Səh.: 56).
265
Əlbəttə, əski türk şeirinə xas anafora və epifora tipli
stilistik fiqurların hesabına Heca vəznli “qafiyə
sisteminə doğru irəliləyişin” baş verdiyini demək,
dolayısı
ilə,
verlibr
şeir
texnikasının
qeyri-
mükəmməlliyi hesabına, onu əvəz edəcək yeni daha
kamil vəzn mərhələsinə keçidin etiraf edilməsidir.
Təkrarlar (epiforalar) fonik, leksik, sintaktik,
konstruktiv-strofik və s. kimi müxtəlif növlərə malikdir.
Strofik epiforaya klassik şeirimizdə qitələrə əlavə
edilən təkrarlanan beytlər misal ola bilər. Leksik
epifora kimi misra sonunda verilən rədiflər, misra
başındakı “əzizinəm” və s. tipli bayatı başlıqları, sillabik
(heca tipli) epiforaya qafiyələr, fonik epiforiya isə
alliterasiya, assonans və s. nümunədir.
Bundan başqa, sintaktik paralelizmlər də təkrarların
xüsusi növü kimi Azad şeirin bir çox formaları üçün
əsas ritmik ünsürü yerində işlənir. Bu ritmik ünsür əski
türk
şeirində,
o
cümlədən
“Kitabi-Dədə
Qorqud”poeziyasında da leyt ritmometrik vasitədir.
Müasir azad şeir professionalları da bu gün ən çox
sintaktik
paralelizmlər
nəzəriyyəsinin
nailiyyətlərindən yararlanmaqdadırlar.
Epiforanın güclü ritmik xarakteri onu bütün şeir
vəznləri üçün bu və ya başqa dərəcədə ciddi vasitəyə
çevirir. Aşağıdakı bədii parçalar bu dediklərimizin
parlaq örnəkləridir:
1.Leksik epifora:
--Əzizinəm, gül əllər,
Ağ biləklər, gül əllər.
266
Dəryacan ağlın olsa,
Kasıb olsan güləllər.
(Folklor, sillabik
şeir: bayatı)
--Boyun sürahıdır, bədənin büllur,
Gərdənin çəkilmiş minadan, Pəri!
Sən ha bir sonasan, cüda düşübsən
Bir bölük yaşılbaş sonadan, Pəri!
(
M.P.Vaqif, sil.: qoşma)
--Nə dilbər kim dəmadəm aşiqə ərzi-camal
etməz,Qalır naqis, bulub feyzi-nəzər kəsbi-kamal
etməz?
Deyil cəzb etməyən üşşaqi, məşuq olmağa qabil,
Nə hasil hüsni-surətdən ki, cəzbi-əhli hal etməz
?
(M.Füzuli, əruz: qəzəl)
--Yenə inanmasan,
Susmalı olursan
zəncirlərin nəğməsini dinləyə-dinləyə.
Yenə inanmasan,
yenə qane olmasan,
yenə desən “mənimdir bu torpaq!”
Onda qaldır başını, deyirlər.
O gedər-gəlməz qapısına,
o yellənən kəndirə bax!
Kimin yenə sözü var?..
(R.Rza, azad şeir)
267
60-cı illər Verlibr sənətinin ünlü simalarından olan İsa
İsmayılzadənin “Qışqırır”adlı şeirində “qışqırır”leksik
epiforası şeirin nəinki ritmik ünsürü kimi, hətta başlıca
üslubi xüsusiyyəti kimi nəzəri cəlb edir:
Boruların/ tüstüsü də /qışqırır,/
4+4+3
Elektrik /işığı da /qışqırır,/
4+4+3
Qonşuların/ uşağı da /qışqırır...
4+4+3
Müdirlərin /telefonu, /zəng düyməsi,/
4+4+4
Yaltaqların /təbəssümü,/
4+4
harınların /qızıl dişi,/
4+4
Xanımların /qızıl donu/
4+4
qışqırır, hey/qışqırır.../ 4+3
Qurbağalar/ türbəsinin /
4+4
öləziyən/ şöhrəti də,/ 4+4
Qayıtmayan/oğulların /şəkilləri /önündə/
4+4+4+3
Anaların, /nənələrin/ 4+4
xiffəti də/ 4
qışqırır.../ 3
Ölkə-ölkə, diyar-
diyar ...
Dostları ilə paylaş: |
