Navoiy davlat konchilik instituti erkayev a. U., Reymov a. M., Nurmurodov t. I., Umirov f. E

6.2. PRESIPITAT ISHLAB CHIQARISH

Pretsipitat oxak (oxaktosh) ning fosfor kislotasi bilan ta’sirlashish mahsulotidir. Sitratli eruvchan dikalsiyfosfat CaHPO₄*2H₂O dan iborat fosforli o‘g‘it pretsipitat deyiladi. «Pretsipitat» so‘zi nemischa Rgazipiterung; - cho‘ktirish ma’nosini anglatadi. Texnik pretsipitat turli darajada boshqa tuzlar: temir va alyuminiy fosfatlari, gips, kalsiy ftoridlari va karbonatlari va boshqalar bilan ifloslangan bo‘ladi. Texnik pretsipitatdagi P₂O₅ sit. miqdori 40% gacha etadi. Ozuqali pretsipitat (dikalsiyfosfat) da 0,4% li HCl da eruvchi P₂O₅ - 43-47% gacha etadi. U amalda gigroskopik emas, yaxshi fizik xossalarga egadir. Shunga karamay, pretsipitat samarador o‘g‘it xisoblansada, bu maqsad uchun uni maxsus ishlab chiqarilmaydi, chunki fosfat kislotani qo‘shaloq superfosfat olishda ishlatish ancha yaxshi samara beradi, bunda kislota hisobiga fosforitdagi bir qism P₂O₅ o‘g‘itga o‘tadi, shuning uchun qo‘shaloq superfosfatdagi P₂O₅, ning tannarxi pretsipitatga nisbatan arzon tushadi. O‘g‘itli pretsipitat suyakni qayta ishlovchi zavodlarda jelatina ishlab chiqarishdagi chiqindi hisoblangan kuchsiz fosfor kislotali eritmalardan olinadi.
Pretsipitat ishlab chiqarish jarayonida dastlab, oxak yoki oxaktosh fosfat kislotada eritiladi va bunda monokalsiyfosfat hosil bo‘ladi.
Ca(OH)₂ + 2H₃PO₄= Ca(H₂PO₄)₂ + 2H₂O
So‘ngra fosfor kislotaning neytrallanib borishi natijasida monokalsiyfosfat inkongruent parchalanadi va dikalsiyfosfat cho‘kmasi ajralib chiqadi:
Ca(H₂PO₄)₂ + 2H₂O = CaHPO₄*2H₂O + H₃PO₄
Shuningdek, monokalsiyfosfat oxak yoki oxaktosh bilan ham ta’sirlashadi:
Ca(OH)₂ + Ca(H₂PO₄)₂ + 2H₂O = 2[CaHPO₄*2H₂O]
Dikalsiyfosfatdagi CaO:P₂O₅, ning nazariy massa nisbati (0,79 ga teng) dan ortiqcha miqdordagi so‘ndirilgan oxak qo‘shilganda va shunga muvofiq ravishda eritmaning pH qiymati 6,3 dan ortganda dikalsiyfosfatning parchalanishi sodir bo‘ladi:
4CaHPO₄ = Ca(H₂PO₄)₂ + Ca₃(PO₄)₂
Fosfor kislota tarkibidagi qo‘shimchalar ham oxak yoki oxaktosh bilan ta’sirlashadi:
H₂SO₄ + Ca(OH)₂ = CaSO₄*2H₂O
H₂SiF₆ + 3Ca(OH)₂ = 3CaF₂ + SiO₂ + 4H₂O
(Fe,A1)(H₂PO₄)₃+2Ca(OH)₂+2H₃PO₄ + 2H₂O = (Fe,A1)PO₄*2H₂O + 2[CaHPO₄ 2H₂O] Temir va alyuminiy fosfatlari, kalsiy ftoridi va silikat kislotadan iborat balchiqli cho‘kma pretsipitatning filtrlanishini qiyinlashtiradi.
Dikalsiyfosfatning pretsipitatlanish jarayoni asosida CaO - P₂O₅ - H₂O sistemasining xolat diagrammasi yotadi. CaO - P₂O₅ - H₂O sistemasida 36°C dan quyi haroratda sitratli eruvchan dikalsiyfosfat digidrati CaHPO₄*2H₂O (brushit), yuqori haroratda esa - suvsiz CaHPO₄ (monetit) bo‘ladi. Ammo suvsiz tuz eritmadan faqatgina 60°C dan yuqori haroratdagina ajralib chiqadi, bundan past haroratda esa metastabil faza sifatida muntazam ravishda CaHPO₄ ga aylanib turadigan CaHPO₄*2H₂O cho‘kadi. CaHPO₄*2H₂O ga nisbatan suvsiz CaHPO₄ tarkibida P₂O₅.-, ko‘p bo‘ladi, ammo CaHPO₄ jonivor va o‘simliklarga yomon o‘zlashadi. 20% P₂O₅ konsentratsiyali (5 nuqta) fosfat kislotaning tarkibida 12% CaO tutgan (5 nuqta) oxak suti bilan pretsipitatlash va 25% P₂O₅ konsentratsiyali (K nuqta) kislotani - tarkibida -22% CaO tutgan (K nuqta) va S:Q nisbati 1,5:1 ga teng bo‘lgan oxaktosh suspenziyasi bilan pretsipitatlash sharoiti 40°C dagi CaO - P₂O₅ - H₂O sistemasi diagrammasida ko‘rsatilgan (6.3- rasm). Pretsipitatlashda sistema tarkibi SS' va RR¹ biriktiruvchi chiziqlar bo‘ylab o‘zgaradi.