Navoiy davlat konchilik instituti erkayev a. U., Reymov a. M., Nurmurodov t. I., Umirov f. E

5.1-jadval
Qo‘shsuperfosfatning sifat ko`rsatgichlari

№	Ko‘rsatgichlar	Marka A	Marka B
			1-nav	2-nav
1	Og‘irlik ulushi, % P2O5unum	49±1	46±1	43±1
2	P2O5erkin ko‘p emas	2,5	4,5	5,0
3	H2O ko‘p emas	3	4	4
4	Donadorlik tarkibi, %: O‘lchami 1 mm dan kichik ko‘p emas	4	4	4
5	O‘lchami 2 mm dan 4 mm gacha, kam emas	86	85	85
6	O‘lchami 6 mm dan katta	bo‘lmaydi
7	Donalarni statik mustaxkamligi, mPa kam emas	1,8	1,8	1,5
8	Donalarni ishqalanish mustaxkamligi, % kam emas	97	97	97
9	Sochiluvchanligi, %	100	100	100

Qo‘shsuperfosfatni barcha tuproqlarda yuqori samaradorligi va universalligi kelajakda uni ishlab chiqarishni kengaytirish zarur ekanligini ko‘rsatadi.

Fosforit va EFK tarkibidagi qo‘shimchalarni hisobga olganda fosfor kislotani stexiometrik me’yori (1) reaksiya asosida quyidagi tenglama asosida hisoblanadi.

Bu yerda 2,33 kislotadagi R₂O₅ ni fosfatdagi har bir birlik P₂O₅ ga to‘g‘ri keladigan stexiometrik miqdori; P₂O₅ FK P₂O_5erkin - P₂O₅ ni mos holda fosfat xom ashyosidan va fosfor kislotadagi og‘irlik ulushi.
Xom ashyolar tarkibidagi qo‘shimchalarni xisobga olganda stexiometrik miqdor quyidagicha topiladi:

Bu yerda: [H⁺] - H₃PO₄ dagi vodorod ionlarini og‘irlik ulushi, 1; a, v, s, d, e - CaO, MgO, Fe₂O₃, Al₂O₃, P₂O₅ larni mos holda fosforit tarkibidagi og‘irlik ulushlari;

50,1; 40,3; 159,7; 102; 142 - mos holda 1 mol CaO, MgO, Fe₂O₃, Al₂O₃, va P₂O₅ larni og‘irligi.


Tayanch so‘zlar.
Qo‘sh superfosfat, suvda eruvchan, o‘zlashtiriluvchi fosfor besh oksidi, Monogidratmonokalsiyfosfat, polisuperfosfat, harorat ko’rsatkichi, parchalanish koeffitsienti, stexiometrik me’yori, BGS, kamerali usul, oxak, donalashtirish.
Sinov savollari.

1. 
   Superfosfat va qo‘sh superfosfatlarni asosiy farqi.
   
2. 
   Qo‘sh superfosfat olishni fizik kimyoviy asoslari mohiyati nimadan iborat?
   
3. 
   Qo‘sh superfosfat ishlab chiqarishni qanday usullari bor?
   
4. 
   Kamerali usulda qo‘shaloq superfosfat olish qanday asosiy bosqichladan iborat.
   
5. 
   Oqimli usulda oddiy superfosfat olish qanday bosqichlardan tashkil topgan?
   
6. 
   BDK apparatini asosiy tavsiflari?
   
7. 
   Kalsiy moduli nima?
   

8. Superfosfatning ishlatish sohalari haqida tushuntirib bering.
9. Qo’shsuperfosfatning sifat ko’rsatkichlari qanday va ular qanday markalari hamda navlari mavjud?
10. Stexiometrik me’yor deganda nimani tushunasiz? Bu me’yorda o’zlashtiruvchi fosfor besh oksidining ahamiyati qanday?

VI BOB. Ozuqali kalsiy fosfatlar

Kimyo sanoatida ishlab chiqariladigan ko‘p birikmalar, masalan, kalsiy, natriy, ammoniy fosfatlar chorvachilikda keng qo‘llaniladi. Ular ba’zi mineral tuzlar bilan birgalikda xayvon hamda parranda ozuqalariga qo‘shib beriladi. Tabiiy ozuqalar tarkibida fosfor miqdori kam bo‘lganda, bunday fosfatli ozuqa qo‘shimchasi xayvonlarning maxsuldorligini oshiradi - qoramollar yaxshi o‘sadi va semiradi, go‘shtning sifati yaxshilanadi, sutdagi yog‘ miqdori ortadi.
Ozuqali fosfatlar o‘g‘itli fosfatlardan nafaqat ulardagi foydali komponentlar miqdorining ortiqligi, balki jonivorlar uchun zararli bo‘lgan qo‘shimchalar - ftor, mishyak, og‘ir metallar birikmalarining miqdorining chegaralanganligi bilan farqlanadi. Odatda o‘g‘itli tuzlardagi, ftordan tashqari, bu qo‘shimchalarning miqdori, ozuqali vositalar uchun belgilangan me’yor chegarasidan oshmasligi kerak. Fosfatli xom ashyodan o‘tadigan ftorning miqdori esa belgilangan me’yordan birmuncha katta bo‘ladi, shuning uchun, ba’zi istisnolarga karamay, ozuqali fosfat vazifasini bajara olmaydi. Ozuqali fosfatlar maxsus tayyorlanadi, bunda ularning olinish usullari tabiiy fosfatlar yoki ularning qayta ishlanish mahsulotlarini ftorsizlantirishga, shuningdek, termik fosfat kislota yoki ftorsizlantirilgan ekstraksion fosfor kislota ishlatilishiga asoslangan. Jonivorlar ozuqali fosfatlarni oson xazm qilishlari uchun ular suvda eriydigan bo‘lishi yoki kuchsiz kislotalarda erishi kerak ular 0,4% li xlorid kislotada erisa, yaroqli xisoblanadi. Tabiiyki, barcha ozuqali fosfatlar o‘g‘it sifatida ham ishlatilishi mumkin.
Mamlakatimizda mineral ozuqa sifatida ko‘p miqdordagi kalsiy fosfatlari - ftorsizlantirilgan fosfat (trikalsiyfosfat), ozuqali monokalsiyfosfat, ozuqali dikalsiyfosfat (presipitat), suyak uni, shuningdek mono- va dinatriyfosfatlar, mono-va diammoniyfosfatlar, karbamid fosfati qo‘llaniladi. Odatda, bir sutkada mayda hayvonlar (qo’y, echki va b.) ga 10-20 g, buzoqlarga 50-100 g va qoramollarga 100-200 g karbamid fosfati yoki shunga ekvivalent miqdordagi boshqa ozuqali fosfatlar beriladi. 1 t karbamid fosfati yoki shunga ekvivalent miqdordagi boshqa ozuqali fosfatlar - sigirlardan sog‘ib olinadigan sut miqdorini 8-10 t ga, go‘shtni 5-6 kg gacha oshirib, 2,5 t oqsil o‘rnini bosadi. Xayvonlar ozuqasiga ba’zi birikmalardan juda oz miqdorida qo‘shib berilganda ham yukori samara beradi. Aminokislotalar, vitaminlar, antibiotiklar va mikroelementlar shunday birikmalar jumlasidandir.
Suyak uni suyakni oldindan yog‘sizlantirishi va suv bug‘i bilan organiq qoldiklarni yo‘qotilishidan so‘ng maydalash orqali olinadi. Suyak uni tarkibida 30% dan kam bo’lmagan P₂O₅ va 40% dan kam bo‘lmagan CaO bo‘ladi. Ftorning miqdori oldindan chegaralanmaydi.