Navoiy davlat konchilik instituti erkayev a. U., Reymov a. M., Nurmurodov t. I., Umirov f. E

5.4 - rasm. Barabanli donadorlash-qurutgichi (BDK)
1 - aylanuvchi baraban korpusi; 2 - tayanch rolik; 3 - qisgich rolik; 4 - elektrodvigatel; 5 - reduktor; 6 - tishli gildiraklar; 7 - qaytargich shnek; 8 - ko‘tarib tashlovchi moslama; 9 - yuklash kamerasi; 10 - forsunka; 11 - tashqi returni uzatish uchun quvur; 12 - issiklik gazi uchun quvur; 13 - parrakli qabul qiluvchi moslama; 14 - tishli chambarak; 15 - tagi yopiq konus; 16 - chiqarish kamerasi.
Issiqlik yuklash kamerasiga quvur 12 orqali kiradi. Ko‘tarib tashlovchi moslama quritilayotgan donachalarning erkin tushishidan donalar oqimi hosil qiladi. Bu pardadagi donachalarga changlatilgan suspenziyaning mayda tomchilari yopishadi va uning qurishi natijasida donachalar yiriklashadi. BDK dan chiquvchi gazning harorati 120-125°C bo‘ladi. U changdan dastlab siklon (chang to‘tgich) da, so‘ngra esa absorbsion qurilmada yuvish orqali tozalanadi.
BDK apparatlari bir-biridan tuzilish qismlari bilan farqlanadi va muntazam takomillashtirib borilmokda. Ularning ayrimlarida donadorlash va quritishdan tashqari sovutish va donachalarga ajratish ham amalga oshiriladi.
BDK dan 2-3% namlik bilan chiqadigan quruk donachalar harorati 100-105°C bo‘ladi. Sxemada (3 - rasm) ko‘rsatilishicha, ular elevator 10 bilan elak 11 ga uzatiladi, u erda maxsulotga tegishli fraksiyalar (1-4 mm) ajratiladi. Yirik fraksiyalar tegirmon 12 da maydalangandan so‘ng yana elakka qaytariladi, maydasi esa to‘tib kolingan chang bilan birgalikda BDK apparatiga tashki retur sifatida qaytariladi. Retur soni (retur massasining maxsulot massasiga nisbati) 1-2 oraligida bo‘lishi kerak.
BDK apparatida suspenziyadan suvning bug‘lanishiga qarab undagi suyuq fazada erkin H₃PO₄ konsentratsiyasi ortadi, erigan monokalsiyfosfat konsentratsiyasi kamayadi, shuning uchun N⁺ ionlarining aktivligi oshadi. Bu esa dikalsiyfosfat quyqali katlamining qisman erishini ta’minlaydi va fosforit zarrachalarining parchalanishi davom etadi. Quritilgan qo‘shaloq superfosfatda uning parchalanish koeffitsienti 80-85% ga etadi. Quritilgan donador qo‘shaloq superfosfatning kislotaliligini kamaytirish uchun donachalar aylanuvchi barabanda bur bilan changlatib yoki ammoniylashtirilib neytrallanadi. Barabanli ammoniylagich 13 da ammiak kollektor orqali donachalar katlami ostiga beriladi. Ammoniylashtirishda ajraladigan issiklikni yo‘qotish uchun barabanga qarama-qarshi tomondan havo oqimi kiritiladi. Ammoniylashtirgichlan chiqadigan maxsulotning harorati 40-45°C bo‘ladi. Havo oqimi bilan chiqadigan chang siklon (chang tutgich) 14 da, so‘ngra esa absorbsiya qurilmalarida - ftor birikmalari va ammiak yuvishda ushlab qolinadi. 9- va 14-siklonlarda ushlab qolingan chang returga qo‘shiladi. Ammoniylashtirishdan so‘ng maxsulotdagi erkin fosfat kislota 4-5% P₂O₅ (uzlashadigan P₂O₅ 43-47% ) gacha kamayadi.
Qo‘shaloq superfosfat ishlab chiqarishning oqimli usullarida suspenziyani quritish jarayonida fosforit va ekstraksion fosfor kislotadagi ftorning 50-55% i gazli fazaga (NF va SiF₄ aralashmasi tarzida) ajraladi. Chiqadigan gaz miqdorining ko‘pligi va ularda chang miqdorining yuqori darajada bo‘lishligi ftoridlar absorbsiyasini etarli darajada qiyinlashtiradi va olinadigan kremneftorid kislotaning sifatini yomonlashtiradi. Chiqindi gazlarini tozalash sistemalariga siklonlar (changlarni tutib qolish uchun) va absorberlar kiradi. Absorbsiyalashning uch bosqichli sxemasida odatda mexanik absorberlar va Venturi absorberlari ishlatiladi. Changli gazlarni tozalashda, shuningdek SiF₄ ning gidrolizlanishi natijasida kremnegel cho‘kmasi ajraladigan xollarda qayta tiklanadigan shar to‘ldirgichli absorberlar (5.5 - rasm) yoki ko‘pik qatlam stabilizatori bo‘lgan ko‘pikli absorberlar (5.6 - rasm) ishlatiladi. Apparatda stabilizator sifatida vertikal plastinkadan iborat yuz teshikli panjara qo‘llaniladi, shu xisobiga qurilmada gaz tezligini oshirish mumkin bo‘ladi. Chiqindi gazlarini to‘laroq tozalash maqsadida adsorbsiyaning oxirgi bosqichida oxak suti beriladi, bu esa chiqindi gazidagi ftor konsentratsiyasini 2-3 marta kamaytiradi.
Qo‘shaloq superfosfatning yuqori harorat (130-140°C) dagi qisqa muddat (30-40 mino‘t) li quritilishini amalga oshirish orqali uning ancha chuqur degidratlanishiga erishish mumkin, buning natijasida monokalsiyfosfat kam eriydigan polifosfatlarga aylanadi. Yuqori darajadagi ozuqa elementlari (60-65% P₂O₅ um. 52-56% P₂O₅ uz. 18 - 32% P₂O₅) bo‘lgan bunday o‘g‘itlar - tuproqdagi fosfor zaxirasini uzok vaqt saqlab turuvchi sekin ta’sir etuvchi o‘g‘itlar qatoriga kiradi.
Qo‘shaloq superfosfat ishlab chiqarishning oqimli usullarini sanoatda to‘la egallangandan so‘ng, kamerali usullarni - omborli etiltirishdan so‘ng, donadorlash va quritishda oqimli sxema usullaridan foydalanilgan xolda amalga oshirishga katta e’tibor berila boshlandi. Bunday jarayon kamera-oqimli usul deyiladi. Bunda oson parchalanadigan mayda zarrachali fosforit uni (0,074 mm dan yirik zarrachalar miqdori 20% dan oshmasligi kerak) va 47-49% P₂O₅, li fosfor kislota ishlatiladi.