Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
26 Türk tarixçilərinin araşdırmalarında Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətləri haqqında müəyyən fikirlər mövcuddur. XIV əsrin sonunda Əmir Teymur Azərbaycana yürüşləri zamanı qaraqoyunluların güclü müqaviməti ilə qarşılaşmışdı. Mustafa Qafalmın qeyd etdiyi kimi, Teymur qaraqoyunluları [60-61] həccə gedən zəvvarlara və ticarət karvanlarına təcavüz etməkdə günahlandırmış, lakin əsas səbəb, onların Əmir Teymura itaət etməməsi olmuşdu 32 . Yusif Ziya Özər belə hesab edirdi ki, Əmir Teymurun Azərbaycan Qaraqoyunlu rəisi Qara Yusiflə apardığı müharibə o qədər çətin olmuş və qaraqoyunlular elə qəhrəmancasına savaşmışdılar ki, Teymurun ordusunun tezliklə məğlub olacağına şübhə qalmamışdı 33 . Qaynaqların verdiyi mə'lumata görə Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşləri dövründə qaraqoyunlular ciddi müqavimət göstərmiş, ancaq Teymurun zərbələri altında məğlub olmuş, lakin ona itaət göstərməmişlər. Əmir Teymurun ölümündən sonra Azərbaycanda onun varisləri arasında səltənət uğrunda gedən mübarizədən bacarıqla istifadə edən Qara Yusif teymuri şahzadələri üzərində parlaq qələbə çalaraq 1408-ci ildə Şərqi Anadolu, Azərbaycan və İraq-i Əcəm bölgələrini teymurilərdən təmizləmiş və bu bölgələr Qaraqoyunluların əlinə keçmişdi 34 . Bu zamandan e'tibarən Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətlərinin yeni dövrü başlamışdı. İsmayıl Aka bele hesab edir ki, Azərbaycanda Qaraqoyunlu dövlətinin yaranmasından sonra bu dövlət Teymurilərin təhlükəli qonşusuna çevrilmişdi 35 . Müəllifin bu fikri ilə razılaşmaq mümkün deyildir. Çünki Qaraqoyunlu dövləti yenicə yaranmışdı, dövrünün ən güclü dövlətlərindən biri olan Teymurilər dövləti üçün onun nə kimi təhlükə yaradacağı haqqında qəti bir hökm vermək çətindir. Az bir müddət orzində Teymurilər dövlətində öz hakimiyyətini möhkəmləndirmiş olan Sultan Şahrux Qaraqoyunlu dövlətinin qüdrətinin artmasından və İranın şərq torpaqlarının onun nəzarəti altına keçməsindən çox narahat idi. Sultan Şahrux da başçılıq etdiyi Xorasan dövlətinin hüdudlarını qonşu ölkələr hesabına genişləndirməyə cəhd edirdi 36 . İsmayıl Aka qeyd edir ki, qaynaqlar 1414-cü ildə Qara Yusifin elçisinin Herata bir məktub gətirdiyi haqda mə'lumat verir, lakin elçinin nə məqsədlə gəlməsi bilinmir 37 . Qaynaqların mə'lumatına görə, [61-62] Şahruxun 1415-ci ilin 26 martında Qara Yusifın yanına göndərdiyi elçi Həsənək Herata qayıtmış və ona xəbər gətirmişdi 38 . Qaynaqlar bu dəfə də elçinin nə məqsədlə göndərildiyi haqda mə'lumat vermirlər. İsmayıl Aka yazır ki, 818-ci ildə məhərrəm ayının sonunda (11 aprel 1415-ci il) Qaraqoyunlu hökmdarı özünün gözəl natiqiiyi ilə tanınan adamlarından Mərdanşahı elçi sifəti ilə Herata göndərmişdi. Hökmdar «əgər Şahrux Sultaniyyə qalasını ona tərk etmiş olarsa, onun hakimiyyətmi qəbul edəcəyinə və göstərdiyi kimi hərəkət edəcəyinə» söz verdiyini bildirmişdi| 9 . «Herat hakimi isə bu sədaqət və əhdi-ilqarın, elçilərinin gedib-gəlməsini, oğlanlarından birini Herata-onun sarayına göndərməsi ilə bilinəcəyi, sübut olunacağı və bütün bu şərtlərin yerinə-yetiriləcəyi təqdirdə Sultaniyyəyə qədər olan ərazini Təbriz hakiminə tərk edəgcəyini bildirmiş və elçiyə geri qayıtmaq izni vermişdi» 40 . Qara Yusif Sultan Şahruxun bu təklifinə razı olmadı. Çünki o, oğlunu Xorasan sarayına göndərməklə hökmən Şahruxdan asılı vəziyyətə düşəcək və tam müstəqil hərəkət edə bilməyəcəkdi 41 . Azərbaycan hökmdarına oğlunu girov göndərməsini tapşırmaqla qaraqoyunluların qüdrətinin get-gedə artmasından Şahruxun narahat olduğu, həyacan keçirdiyi məlum olur 42 . Faruq Sümerin fikrincə, Qara Yusifın Şahruxa tələbində məqsədi, ondan gələcək təhlükənin qarşı-sını almaqdan daha çox, beynəlxalq ticarət mərkəzi olan Sultaniyyə şəhərinə asanlıqla yiyələnmək niyyəti olmuşdu 43 .
sonra isə Həmədanı, Taromu və Qəzvini ələ keçirmişdi. Qara Yusifin bu tədbirləri onun Şahruxla münasibətlərinə öz tə'sirini göstərməyə bilməzdi. Qaraqoyunlu-Teymuri münasibətləri getdikcə pisləşmiş və labüd müharibə vəziyyətinə çatmışdı. Sultan Şahruxun Azərbaycana yürüşünün başlıca məqsədləri haqqında türk tarixçiləri müxtəlif fıkirlər irəli sürmüşlər. Z.V.Toğan belə hesab edir ki, Şahruxun bu yürüşdə əsas məqsədi Qaraqoyunlu dövlətinin varlığına son qoymaq [62-63] idi
44 . F.Sümerin fıkrincə, Şahruxun məqsədi, Azərbaycan və İraqi-Ərəbi, qismən də İraqi-Əcəmi Qara Yusifın əlindən almaq və ya onu tabe hökmdar vəziyyətinə salmaq olmuşdu 45 . Ismayıl Akaya görə, Şahruxun Qaraqoyunlular tərəfindən işğal edilmiş Qəzvin və Sultaniyyə şəhərləri ilə İraqi-Əcəm bölgəsini geri almaq istəyi bu yürüşə səbəb olmuşdu. Onun tə'birincə, buraya, Əmir Teymurun ölümündən sonra bölgədə qüdrətli bir qüvvə kimi meydana çıxaraq Miranşahı öldürməklə Teymurilərin hakimiyyətinə son qoyan Qaraqoyunlu türklərinə qarşı cığatayaların intiqam hissini də əlavə etmək lazımdır 46 .
bir nəfəri məktubla Azərbaycana göndərmiş, Qaraqoyunlu hökmdarını itaətə çağırmışdı 47 . Şahruxun elçisi rədd cavabı alaraq geri qaytarılmışdı. İ.P. Petruşevskinin fıkrincə, Şahruh Azərbaycanı bilavasitə qəsb fıkrində deyildi. O, yalnız Şərqə doğru, yə'ni İrana tərəf genişlənməyə çalışan Qaraqoyunlu dövlətinin getdikce artmaqda olan qüdrətini sarsıtmaq istəyirdi 48 . M.Seyfəddini Şahruxun Azərbaycana yürüşü ərəfəsində Qaraqoyunlu dövlətinin iqtisadi və siyasi vəziyyətinin rnöhkəm olmadığını, oğlanları-Şahməmmədin Bağdadda, İskəndərin Korqutda, Əbu Səidin Ərzincanda möhkəmlənərək atasına heç bir yardım göstərmədiyini qeyd edir 49 . Lakin
onun fıkrini ilk qaynaqlar təzkib edir. Qara Yusifin öz qoşunu ilə Şahruxa qarşı irəlilədiyi zaman Osmanlı Sultanı I Mehmedə göndərdiyi məktubda oğlanlarından Cahanşahın Sultaniyyədə, Şahməhəmmədlə bir mənzillik qaravulliyə göndərildiyini və Qara İskəndərin 20 minlik süvari ilə arxada pusquda dayandığı barədə
Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|