Neft va gazni qayta ishlash kimyoviy texnologiyasi kafedrasi

GIDROGENLASH JARAYONLARDA UGLEVODORODLARNI 
O`ZGARISHI
So`nggi vaqtlarda neftni qayta ishlash sanoatida gidrogenizatsion jarayonlar 
keng qo`llanmoqda. Ular yuqori oktanli benzinlarni olishda, dizel va qozon 
yoqilg’ilarini sifatini yaxshilashda, gidrokreking usuli bilan neftni yuqori 
fraksiyalaridan yoqilg’ilar hamda surkov moylarini olishda ishlatiladi. Neft 
kimyosi sanoatida gidrogenlash usuli bilan siklogeksan va uning hosilalarini, 

---

aminlarni, spirtlarni va boshqa qator monomerlarni olinadi. Shular bilan bir 
qatorda dealkilirovanie jarayoni ham qo`llaniladi. 
Gidrogenizasion jarayonlarga quyidagilar kiradi:
a) Gidrochistka: oddiy rejimda olib borilganda xom ashyo oltingugurt va azot 
birkmalari va to`yinmagan uglevodorodlardan tozalanadi; qattiq rejimda olib 
borilganda kerosin va dizel yoqilg’isi fraksiyalaridagi aromatik uglevodorodlarni 
naftenlarga o`tkaziladi (reaktiv yoqilg’i olish). 
b) Gidrooltingugursizlantirish: neftning og’ir qoldiqlarini va mazutni tozalash. 
v) Gidrokreking: yuqori haroratda qaynovchi neft fraksiyalaridan yengil 
fraksiyalar (benzin, reaktiv va dizel yoqilg’i)ni olish.
g) Gidrotozalash usuli bilan yog’ mahsulotlarini olish. 
d) Parafinlarni tozalash. 
Gidrotozalash jarayonining ahamiyati. Oxirgi vaqtda umumiy balansda 
tarkibida oltingugurt va azot birikmalari ko`p bo`lgan neftlarni qazib olinishining 
ko`payishi va shuning bilan birga, neftdan olinayotgan mahsulotlarni sifatiga qattiq 
talab qo`yilishi munosabati bilan va havo flotida reaktiv texnikasining joriy 
qilinishi gidrotozalash jarayonining rivojlantirishni taqozo qildi. 
Gidrokreking jarayoni kelgusida katalitik kreking jarayonini o`rnini oladi. 
Gidrotozalash usuli bilan yog’lar olish jarayon murakkabroq jarayon 
bo`lishiga qaramay kelgusida rivojlanadi. Bu usulni asosiy ikkita omili bor:
a) hozirgi yog’ olish jarayonidagi ishlatilayotgan zaharli fenol moddasi 
ishlatilmaydi; 
b) olinayotgan yog’ning miqdori ko`payadi. 
Bulardan tashqari gidroto’yintirish jarayoni ham gidrogenizasion jarayonlarga 
kiradi. Masalan, piroliz jarayonida olingan suyuq modda tarkibida bir va bir necha 
qo`shbog’i bo`lgan to`yinmagan birkmalar, shular bilan birga, oltingugurt va azotli 
birkmalar bor. Bu suyuq moddani sifatini yaxshilash uchun birinchi navbatda 
platina katalizatori ishtirokida 20-75
o
C da 4-5 MPa bosimda ikki va undan ortiq 
qo`shbog’li birkmalar smolasimon moddalar to`yintiriladi. Undan keyin bir 

---

qo`shbog’li birkmalarni to`yintiriladi. Bu jarayon 340-380
o
C, 3,5-4 MPa bosimda 
olib boriladi, shu vaqtda oltingugurtli va azotli birkmalardan ham tozalanadi. 
Benzin va dizel yoqilg’isini oltingugurtli va azotli birkmalardan tozalash - 
gidrotozalash jarayoni alyumokobalt yoki alyumonikelmolibden katalizatorlarini 
ishtirokida olib boriladi. 
C-C bog’ining energiyasi 227 kDj/molga, a C-C bog’ining energiyasi 

332 
kDj/molga teng. Shu sababli C-C bog’i osonroq uzuladi. Bu asosiy reaksiya bilan 
bir 
qatorda 
to`yinmagan 
birikmalarni 
to`yinishi, 
qisman 
uglevodorod 
molekulalarini parchalanishi kabi reaksiyalar sodir bo`ladi. 
Gidrotozalash 350-400
o
C va 3-5 MPa bosimda olib boriladi. 
Kerosin va dizel yoqilg’isi fraksiyalarini gidrotozalash qilib aromatik 
uglevodorodlarni to`yintirish lozim bo`lsa, bu jarayon 10-15 MPa bosimda olib 
boriladi. 
Neftni qayta ishlagandagi qoldiq mazutni bug’ qozonlari uchun yoqilg’i 
sifatida ishlatish uchun katalizator yordamida gidroobeserivanie qilinadi. Bu qoldiq 
fraksiyada oltingugurtli, azotli va metallorganik birkmalar, smolalarning miqdori 
ko`p bo`ladi. SHuning uchun katalizatorlarni ishlash jarayoni murakkablashadi, 
ularning sirtiga aytilgan birikmalar o`tirib, katalizatorlarni ishlash samaradorligini 
pasaytiradi. Mazutda oltingugurtning miqdori 1 % massdan oshmasligi shart. 
Termik va katalitik kreking jarayonlarida reaksiya zonasiga tashqaridan 
vodorod berilmaydi. 
Gidrokreking jarayonida esa tashqaridan vodorod berilgani uchun yengil va 
o`rta fraksiyalar ko`p hosil bo`ladi. 
Gidrogenizasion jarayonlarni rivojlanishiga quyidagilar o`z hissasini qo`shdi: 
1) Katalitik riforming ustanovkalarida ko`p miqdorda vodorod olinishi. 
2) Yuqori samaradorli katalizatorlar ixtiro qilinishi. 
3) Gidrokreking ustanovkalarida faqat benzin emas, o`rta va og’ir 
fraksiyalarni ham olinishi. 

---

Gidrogenizasion jarayonlarda neft mahsulotlarini oltingugurtli va azotli 
birikmalardan tozaligini biroz bo`lsa ham saqlashga imkoniyat hosil qildi.