NəSĠman yaqublu

Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  təbliğat  üzrə  katibi  Q.  Məmmədovun  Zaqafqaziya 
cəbhəsinin  briqada  komissarı  Solomkoya  göndərdiyi  məktubda  yazılırdı: 
“Tamamilə məxfidir. Eyni zamanda Sizo Türkiyə yazıçılarının kütləni azadlığa və 
ölkənin  müstəqilliyinə  çağıran  əsərlərindən  seçmələri  də  göndəririk.  17.XI.41.” 
(31, v-46) 
Sovet  dövlətinin  müharibənin  ilk  illərindənki  göstərişləri  və  yeritdiyi  
daxili  siyasət  də  ikiüzlü  idi.  Məsələn,  əsir  düşən  əsgərlərini  “Vətən  xaini” 
adlandırır,  onun  taleyinə  biganə  qalır,  digər  tərəfdən  isə  aşağıdakı  tapşırıqları 
verirdi: “Azərbaycan K(b)P MK-nın təbliğat üzrə katibi Məmmədov yoldaşa. Ordu 
komissarı, 1-ci ranqlı Mexlis yoldaşın tapşırığı ilə Xalq  Xarici İşlər Komissarı V. 
M. Molotov yoldaşın “Almaniya hökumətinin sovet hərbi əsirlərinə qarşı vəhşiliyi 
haqqında”  olan  notasını  hər  bir  əsgər  və  komandir  üçün  nəşr  etmək.  100  min 
tirajla. Azərbaycan dilində.” (32, v-48) 
Cəbhə  bölgələrində,  hərbi  hissələrdə  və  döyüş  yerlərində  azərbaycanlı 
əsgərlərə  qarşı  kobud  münasibətlər,  nifrətlə  yanaşmalar  vardı.  Rus  şovinizmi 
hissləri  ilə  yaşayan  3-cü  taburun  komandiri  Ponomaryov  açıqca  bildirirdi:  “Mən 
onlarla döyüşə getməyəcəyəm”. (33, v-54) Yaxud əsgəri hissələrdə belə məzmunlu 
şaiyələr  yayılırdı:  “Azərbaycanlılardan  döyüşən  çıxmaz”.  (3,  v-54)  Belə 
münasibətlər,  şübhəsiz  ki,  döyüşçülərə  mənfı  təsir  göstərir,  onlar  təhqir 
olunurdular. Odur ki, döyüşçülər arasında beynəlmiləl tərbiyə işinin yüksəldilməsi 
ciddi  problem  olaraq  qalırdı.  Əsgərlərə  olduqca  pis  qayğı  və  xidmət  göstərilir. 
Yorğan-döşək çatışmır, hamama aparılmır, yaralılara tibbi xidmət təşkil edilmirdi. 
(33, v-54; 34, v-55) 
Məxfi  sənədlərdə  göstərilirdi  ki,  əsgərlərin  çoxu  rus  dilini  bilmirdi.  Bu 
mənada,  onlar  komandirlərin  əmrini  düzgün  yerinə  yetirmir  və  müvafiq  qaydada 
cəzalandırılırdılar.  Rus  dilini  bilmədiklərindən  əsgərlər  silahlarla  da  davranışı  pis 
mənimsəyirdilər. (35, v-56) 
O  illərin  döyüş  sınaqlarından  keçmiş  76  yaşlı  Ceyhun  kişi  xatırlayırdr. 
“Bizi  traktor  zavodunda  yerləşdirdilər.  Qısamüddətli  kursda  bizə  desant  və 
paraşütçü peşələrini öyrətdilər. “Öyrətdilər” deyəndə ki, beş-on günə nə öyrənmək 
olardı? Sonra Ukraynaya göndərildik... Faşistlər çox güclü idi. Həm də biz, cənub 
uşaqları  soyuğa  dözmürdük.  Almanlarla  əlbəyaxa  döyüşlər  ordumuza  baha  başa 
gəlirdi.  Hər  dəfə  döyüşə  girəndə  əllərimi  göyə  açırdım:  “Ey  bizi  yaradan,  mənə 
ucuz ölüm vermə!” (101) 
Azərbaycanlı  əsgərlərin  çoxluq  təşkil  etdiyi  hissələrdə  yerləşdirilən, 
rəhbər  heyətdə  olan  ermənilər  isə  “intiqam”  almağı  unutmur,  onları  incidirdilər. 
Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  katibi  Məmmədova  göndərilən  məktubda  yazılmışdı: 
“276-cı  alayın  3-cü  bölüyünün  partiya  komitəsinin  katibi  T.  Danielyan  bəzi 
döyüşçülərin ayrı-ayrı nöqsanlarını izah əvəzinə, onları senzuradan kənar sözlərlə 
söyüb təhqir edir. Azərbaycan K(b)P MK-nın nümayəndələri: Babayev, Qasımov. 
9.XI.41.” (36, v-58, 37, v-59) 

---

Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  məxfi  məlumatlarında  göstərilirdi  ki, 
əsgərlərin  çoxunun  ailəsinə  dövlət  qayğısı  göstərilmədiyindən,  onların  sırasında 
döyüş bölmələrindən qaçmaq, yayınmaq halları artmaqda idi. (38, v-60) 
Azərbaycanlı  əsgərlərə  qarşı  fıziki  güc  işlədilir,  döyülür,  təhqir 
olunurdular.  Məxfi  məlumatlarda  yazılırdı:  “Kiçik  komandirlərin  özünü  düzgün 
aparmaması, onlara fiziki güc tətbiq olunması, təhqir edilməsi nəticəsində əsgərlər 
arasında narazılıq halları artmaqdadır. Məsələn, noyabrın 20-də 75-ci alayda Qızıl 
Ordu  əsgəri  Nəsirov  Qurban  Bəbir  oğlu  siqaret  növbəsinə  dayanarkən 
döyülmüşdür.” (39, v-61) 
Digər məlumatda bildirilirdi ki, kommunist Mehdiyev yemək keyfıyyətsiz 
olduğundan kollektivin etirazını, imtina etməsini təşkil etmişdir. (40,v-62) 
75-ci  alayda  əsgərlərdən  siqaret  almaq  üçün  12  min  manat  pul  yığılmış, 
lakin  başqaları  tərəfindən  mənimsənilmişdi.  Çoxlarının  paltarı,  çəkmələri  tez-tez 
oğurlanırdı.  MK-nın  məxfi  məlumatlarında  yazılırdı:  “Gədəbəy,  Tovuz,  Nuxa  və 
Şamaxının  rayon  hərbi  komissarları  adamları  hərbi  xidmətə  göndərərkən  onları 
tibbi müayinədən keçirmirlər. Odur ki, ağır xəstə vəziyyətində orduya gətirilənlər 
gərəksiz hesab olunur. Belə hallar da var ki, orduya gətirilən ağır xəstələr gələndən 
bir  neçə  gün  sonra  vəfat  edirlər.  Həmin  rayonların  hərbi  komissarları  əsgərliyə 
gedənlərin ailələrinə  diqqət  yetirmir, əsgər ailələrinin dövlət  təminatına  köməklik 
göstərmirlər. Əsgərlər arasında  şaiyə  gəzir ki,  bütün dezertirlər dağlarda  gizlənən 
quldurlara  aid  olunur.  Azərbaycan  K(b)P  MK  Qutqaşen  rayon  Komitəsi  bu 
məlumatdan siyasi nəticə çıxarmamış, dezertirlərin, qorxaqların və şaiyəyayanların 
lazımi  cəzasını  vermir.  Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  təşviqat  briqadasının  üzvü  S. 
M. Aydınbəyov 27.XI.41.” (41,v-64) 
Azərbaycan K(b)P MK-nın təşviqat briqadası Zaqafqaziya cəbhəsinin 28-
ci  ehtiyat-atıcı  briqadasında  çoxlu  çatışmazlıqları  aşkarlayıb  Azərbaycan  K(b)P 
MK-nın  katibi  və  Zaqafqaziya  cəbhəsi  hərbi  savaşının  üzvü  M.  C.  Bağırova 
çatdırmışdı.  Məlumatlar  çox  ciddi  xarakter  daşıyırdı.  Məlumatlarda  partiya-siyasi 
və kütləvi-təbliğat işinin artırılması vacibliyi bildirilirdi. (42, v-71) Qeyd olunurdu 
ki, azərbaycanlı əsgərlər komandirlərin onları xoşagəlməz ana söyüşləri ilə təhqir 
etməsindən şikayətlənirdilər. (43, v-72) 
Məlumatda göstərilirdi: “Qeyd etməliyik ki, siyasi işçilər və onların bu və 
ya 
digər 
alaylardakı 
müavinləri 
milli 
tərkibi 
nəzərə 
almadan 
komplektləşdirilmişdir.  106-cı  atıcı  alayında  döyüşçülərin  35  faizinin 
azərbaycanlılardan  ibarət  olmasına  baxmayaraq,  siyasi  işçilərin  və  onların 
müavinlərinin  yalnız  4-5  faizi  azərbaycanlılardır,  yaxud  azərbaycanca  danışmağı 
bacaranlardır.  Lakin  savadlı  və  siyasi  cəhətdən  yoxlanılmış  kommunist  və 
komsomolçu azərbaycanlılar da hissələrdə çoxdur”. (44, v-73) 
Bundan  əlavə,  bütün  mühazirələr  hərbi  hissələrdə  rus  dilində 
oxunduğundan azərbaycanlı döyüşçülərin çoxu başa düşmür, hazırlıqsız olurdular. 

---