Niftullayev Vaqif Sahibkarlığın əsasları ‘Zaman nəşriyyatı’

ı.ı/ahür formalarını özündə əks etdirir. Bu baxımdan elmi fəaliyyət bü- hınlükdo cəmiyyət üçün nəzərdə tutulur. Yeni məhsulların dəyəri və ı|iymoti onun istehsalına sərf edilən canlı və əşyalaşmış əməklə birba- >it lıağlıdır. Dəyər ilk növbədə yeni məhsulların formalaşdığı istehsalın .səmərəliliyini müəyyənləşdirir və kapitala çevrilmiş səmərəliliyi o/iıııdo əks etdirir. Dəyər haqqında danışalarkən ilk növbədə yeni məlisulun qiyməti müəyyənləşdirilməlidir. Onun mahiyyəti yeni məhsulun istifadəsində yaradılan dəyərinin pulla ifadəsi kimi kimi xarakr- icn/o olunur.

Yeni məsulun dəyişməsinin xarakterik xüsusiyyətləri onun qiy- III.ilinin spesifik və yaradılma xüsusiyyətləri ilə müəyyənləşdirilir, ı.iıvınotə olan tələbat aşağıdakı qaydada formalaşdırılır:

yeni məhsulun istehsalının səmərəliliyi onun istehsalında istifadə r,Hidiyi zaman yaradılan əlavə mənfəətin məbləği ilə ifadə edilir;

• 
  yeni məhsulun istifadə müddəti - əldə edilən səmərəlilik bu müddətdən daha çox asılı olur;
  
• 
  yeni məhsulun istifadəsinin səmərəliliyinin zaman keçdikeə aşağı
  

du) inəsi;

- veni məhsulun səmərəliliyi innovasiya təşkilatları tərəfindən ta- mnmilə mənimsənilmir. Ona görə də həmin məhsulun istehsalda istifa- I /, <\ i IV? alınması sahibkar üçün mənasız xarakter daşıyır. Yeni məhsulun uıtu dar və alıcılar arasında bölüşdürülməsində fərqli münasibətlər mövcuddur. Təcrübə göstərir ki, alıcılar yeni məhsulun istehsalından əl- d.< eddən mənfəətin 0,2 hissəsindən 0,6 hissəsinə qədərini mənimsəyir, du nisbətdə daha çox məhsulun elmi səviyyəsindən və onun yaradılma- unda (istehsalında) alıcıların iştirakının xarakterindən asılıdır;

elmi məhsullar da innovasiya təşkilatının məhsullarından hesab aldır. Bütün məhsullar kimi, onlar da istifadə edildiyi şəraitdə öz də- y.nıni dirmir. Əgər birinci alıcı tərəfindən məhsul alınmırsa, digər alı- I dıira .satılır. Təkrar satış yeniliklərin qiymətləndirilməsi ilə bağlıdır. Suiış nə qədər çox təkrar olunursa, yeni məhsulun istifadəsinin iqtisadı s.mıərəliliyi də bir o qədər artır.

'ı'cniliklərin qiymətləndirilməsinə təsir edən faktorların müxtəlif- l ıvı qiymətlərin müəyyənləşdirilməsini mürəkkəbləşdirir. Yeniliklərin qıvınəllondirilməsini müəyyənləşdirərkən yol verilən üç əsas məsələ ı i / t>ıındo dayanaq:

veni məhsulun yaradılması ilə bağlı yerinə yetirilən işlərin smeta ıt.n

.'i indən (maya dəyərindən) birbaşa istifadə. Qiymət xərcləri nəzərə ulınniıisı yolu ilə müəyyənləşdirilir və bilavasitə yeni məhsulun dəyəri- n.> ıiiıl edilir; iqtisadi səmərəlilik kateqoriyası vasitəsi ilə qiyməti formalaşdı- nın

\.nc prinsipindən imtina edilməsi. İqtisadi səmərəlilik yeni məhsul- hıı istehsalının bazarı şəraitində istifadə edilmir və müqayisəli kateqo- nvn kimi fəaliyyət göstərir;

96 ^{VamfNiftulIayeVj^£Ä/Mç^^}

- iqtisadi səmərəliliyi yüksəltmək və əlavə mənfəət əldə etmək məqsədi ilə yeni məhsullara çəkilən xərclərin qiymətləndirilməsi.

Bu qüsurlann təbiəti eyni olub aşağıda göstərilən amillərlə bağlıdır;

' ilk növbədə elmi əməyin xarakteri ilə bağlı olmasıdır. Onun başlıca xüsusiyyəti əlavə məhsulun yaradılması və onun əldə edilməsinə çəkilən xərclərin çoxalmasıdır;

- elmi əməyin məhsulu müəyyən şəraitdə mənfəət əldə etmək və konkret ictimai tələbatı təmin etməkdir. Bu məqsədlə maddi istehsaldan istifadə əsasında əmtəəlik məhsul eynilişdirilir.

Əgər yeni məhsul maddi istehsal prosesində istifadə edilirsə, onda onun qiyməti istehsal faktorlarının qiymətləri ilə sırf bağlı olur. Bu da gözlənilən iqtisadi nəticələrlə xarakterizə olunur.

Yeni məhsul ilk növbədə istehsal ehtiyatım təmin edir. Lakin, o, fərdi, sosial və yaradıcı ehtiyatlann ödənilməsi ilə bağlı deyildir. Tədqiqatlar göstərir ki, yeni məhsullar uzun müddət rəflərdə qalır, ona olan tələbi gözləyir. Bu səbəbdən də o, öz istehak dəyərini itirir. Texniki-iqtisadi və təşkilati tələblərə uyğun formalaşmadığı hallarda yeni məhsul istehlak bazarında həlledici müvəffəqiyyət qazanmır.

Yeni məhsullar bazarına yeni məhsulun satcılanmn və alıcılarının təsiri əhəmiyyətli dərəcədə güclüdür. Yeniliklər bazarını en mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar “subyekt proqramlarının” təsiri altına düşür. Yeni məhsulun dəqiq ünvanlaşdırılması və idarəetmənin marketinq metodlarının tətbiqi məhsulun yaradılmasına və reallaşdml- masma xidmət edir.

Yeni məhsullar bazarında alıcılar yeni məhsulun texniki ve iqtisadi xarakterisitikası haqqında informasiyaya tam malik olmurlar. Inno- vasiya təşkilatları isə yeni məhsulun alıcılarına nisbətən bazar konyuk- turu və prinsipləri haqqında daha çox informasiyaya malik olurlar. Bu bir tərəfdən yeni məhsulun qeyri-müəyyən keyfiyyət xarakteristikasına malik olmaları və digər tərəfdən isə alıcı və satıcılar arasındakı münasibətlərin korperativ xarakter daşıması ilə sıx əlaqədardır.

Yeni məhsullar bazarının xüsusiyyətlərindən biri də onun informasiya assortimentlərinə malik olmasıdır. Bu da bazar subyektlərinin fəaliyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərir. İnnovasiya təşkilatları alıcıların onlara qarşı ehtiyatlı davranışı ilə rastlaşır. Bu da yeni mehsullann keyfiyyəti haqqında assimetrik bazar informasiyasının mövcudluğu ilə şərtlənir. İnnovasiya təşkilatları radikal texnoloji qərarlar qəbul etməklə inamsızlıq mühitini aşağı salmağa çalışırlar. Texnika və texno- ligiyanın ciddi dəyişməsindən imtina edilməsi təkcə inam ve etibarlılıq mühitinə yox, həm də innovasiyanın səmərəliliyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Yeni məhsullar bazarında texniki səviyyə yeni materialın tətbiqindən asılıdır. Məsələn, aviasiya konstruktorunun potensial olaraq yüksək imkanlara malik olması yeni materiallann səviyyəsindən asılıdır.

I ^{/.>.vı7. İnnovasiya sahibkarlığı 97}

Yeni məhsulun keyfiyyəti haqqında informasiyaların assimetrikli- vıniıı aşağı düşməsi aşağıdakı hallarda baş verir:

• 
  satıcıların innovasiya mövqeyinin yüksəlməsi hesabına;
  
• 
  yeni məhsulun yaradılması prosesində onların ünvanlı xarakter daşı ması və gələcək alıcıların müvafiq informasiyalarla təmin edilmə- si hesabına.
  

İnnovasiya siklinin mərhələlərindən asılı olaraq məhsulun keyfıy- VI>1 i haqqında bazar informasiyalannın assimetrikliyinin aşağı düşməsi iişjığıdakı sxemdə (sxem Ns 6) göstərilmişdir.

assimmetrik göstərici III a I

II

III b

0 1 2 3 4 5 6 7 8

zaman

.Vu'//ı N£ 6. İnnovasiya siklinin bütün mərhələlərində yeni məhsulun keyfiyyəti haqqında bazar informasiyası

harada; I - xərc əyrisi;

2. 
   - mənfəət əyrisi; III a - informasiyası;
   
3. 
   b - assimmetrikliyin aktiv əyrisi.
   

- 1 - ideyanın, onun texniki nümunəsinin yoxlanılması; 1- 2 - elmi-tədqiqat və eksperimental işlər;

2- 3 - nümayiş etdirilən layihə güclərinin yaradılması; 3- 4 - texnologiyanın işlənilməsi (Nou-Hau);

4. 
   5 - topdansatış və bazarın tədqiqi;
   
5. 
   6 - küləvi istehsalın bir mərhələsi (əldə edilən gəlirin artım səviyyəsi);
   
6. 
   7 - kütləvi istehsal (mənfəətin artım tempinin aşağı düşməsinin II mərhələsi);
   
7. 
   8 - kütləvi istehsal (satışın ixtisar edilməsi və mənfəətin aşağı düşməsinin III mərhələsi).
   

Yeni məhsulun keyfiyyəti haqqında alıcının inamının yaradılması if.jıson nümayiş (təcrübə) gücünün yaradılması mərhələsindən sonra m«'vdana çıxır. Bu zaman iqtisadi göstəricilər və qəbul edilmiş texniki ı|ıH ıııiar sınaqdan çıxanlır. Bu prosesdə Nou-Haular haqqında informa- •.ıv.ılaı ın assimetrikliyi və sınaqdan keçirilmiş istehsal şəraitində onun

98 Vaqif Niftullayev. Sahibkarlığın dsasları

nümayiş etdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə yeni məhsulun sınaqdan keçirilməsi prosesində əldə edilən informasiyaların əhəmiyyəti də xüsusi qeyd edilməlidir. Bu baxımdan innovasiya təşkilatları, o cümlədən sahibkarlar tərəfindən bazar informasiyalarına aktiv və passivliyi de xüsusi rol oynayır.

Bazarda əməətlərin istehlakçılara çatdırılmasına qədərki mərhələdə yeni məhsulun texniki-iqtisadi kateqoriyalarına və onlann funksiyalarına xüsusi diqqət yetirilir. Bütün bu proseslərdə yeni məhsullar bazarı passiv xüsusiyyətlərlə deyil, əksinə nəzərəçarpacaq tənzimləmə funksiyaları ilə xarakterizə edilir. Bunlar da aşağıdakılardan ibarətdir:

• 
  elmi-texniki siyasətin həyata keçirilməsinə xidmət etməsi;
  

- yeni məhsulların istehsalına iqtisadi xidmət göstərilməsi (qiymət, kreditlərə görə faizlər, güzəştlər və s.):

- hu və ya digər yeni məhsul istehsalının inkişaf etdirilməsinin zərərinin sahibkara göstərilməsi və istehsal miqyasında propors iy aların dəyişdirilməsi;

• 
  bazarın konyukturunun dəyişdirilməsi və biznes tərəfindən yeni məhsullara olan tələbatın formalaşması;
  
• 
  innovasiya məhsuluna olan fəal tələb vasitəsi ilə məhsul istehsalının birbaşa tənzimlənməsi və bu məqsədlə sahibkarlıq layihəsinin nəzərdə tutulması.
  

Yuxanda adlan çəkilən funksiyaları yerinə yetirmək üçün bazar mexanizmi innovasiyanın dinamikasına və miqyasına iqtisadi cəhətdən təsir göstərmək imkanına malik olmalıdır.

İqtisadi təsirin mahiyyəti onunla xarakterizə edilir ki, istehsal, satış və bölgü prosesində innovasiya iştirakçılarının maraqları ya yüksəlir və ya da aşağı düşür. Bazara təsir bazar konyukturuna uyğun olaraq bu və ya diger kateqoriyalann dəyərinin dəyişməsi və yeni məhsullara olan maraqlann artıb azalmasından asılıdır. Qiymət, mənfəət, kreditə görə faizlər iqtisadi təsir vəsaitləri olmaqla öz funksiyalarını yerinə yetirməlidir. Onun vasitəsilə də yeni məhsullar istehsal faktorları bazarının tərkib hissəsinə çevrilir.

Yeni məhsullar istehsalına çəkilən xərclər nəzəri baxımdan rəqabət bazarının modelləri əsasında qurulmuşdur. Bu zaman tələb kifayət qədər elastik xarakter daşımaqla istehsalın xüsusi faktorlarına çevrilir. Alıcı faktoru məhsulun qiymətinə heç bir faktorların təsir etmədiyini nəzərdə tutur. İstehsal faktorları bazannın xarakterik cəhətlərindən biri iqtisadi rentanın mövcudluğudur. Bu da istehsal faktorlanna çəkilən xərclərlə onun minimum qiyməti arasındakı fərqlərdən ibarətdir.

Yeni məhsullar bazarına mahiyyət etibarı ilə istehsal faktorları bazarının tərkib hissəsi kimi yanaşılır. Bu isə o deməkdir ki, bazarda yeni məhsulun deyəri və qiyməti təkcə məcmu tələb və təklifin həcmindən deyil, həm də konlaet istehsal faktorlarının iqtisadi nəticələrinin təsiri altında formalaşır.

fəsiL İnnovasiya sahibkarlığı ₉₉

Y oni məhsullar bazannda rəqabətin yaradılması imkanlarına diq- •|ttl yetirək. Yeni məhsullar bazannda rəqabətin subyektləri kimi məh- ıiılım satıcıları və alıcdan, habelə innovasiya təşkilatlan və bu və ya dıpttr sahibkarlıq strukturunda çıxış edirlər. Rəqabətin obyekti isə yu- ıııııda qeyd etdiyimiz kimi məhsulun qiyməti, istehsal xərcləri və mtılısulun keyfiyyətindən ibrətdir. Rəqabətin subyektlərinin münasi- luMiııdən asılı olaraq bazarda müxtəlif situasiyalar formalaşa bilər.

İnnovasiya təşkilatında satıcıların sayını şərti olaraq aşağıdakı kimi işarə edək:

I - bir təşkilat;

II - bir neçə təşkilat və III - çoxlu təşkilat, həmçinin yeni məhsulun alıcılarının sayı da analoji olaraq uyğunlaşdırılır. Yeni məhsullar lııı/arında mümkün ola biləcək situasiyaların əsas variantları aşağıdakı kimi olacaqdır:

rəqabət (III - III)

oliqonomiya (II - III və ya III - II) ikitərəfli oliqanomiya (II - II) monopoliya (I - III) məhdud monopoliya (I - II) ikitərəfli monopoliya (III -1) mononsoniya (III-I) məhdud mononsoniya (II -1)

Yeni məhsullar bazannda yarana biləcək rəqabət şəraitinin təhlili Kosiorir ki, qeyd edilən hallarda bazarda iri miqyaslı yeni məhsullar re- ııll.ışılınhr.