Nitq mədəniyyətinin əsasları

Diskussiya mədəniyyəti 
Adamlar gündəlik nitq praktikasında başqaları ilə dialoqa, fikir müba-
diləsinə, diskussiyaya girirlər. Fikir mübadiləsi müxtəlif məqsədlərə (müəyyən bir 
informasiya, hadisə barədə məlumatlanmaq, müsahibini nəyəsə inandırmaq, sövq 
etmək, nədənsə çəkindirmək, deyilənlərə münasibət bildirmək və s.) xidmət edir. 
“Dialoq” termini yunanca “dialoqos” sözündən götürülmüş, iki və daha çox 
şəxsin qarşılıqlı söhbəti, fikir mübadiləsi mənasını ehtiva edir. Geniş mənada 

---

238 
dialoq 
müxtəlif əqidələrə, mədəniyyətlərə, siyasi görüşlərə, düşüncələrə mənsub 
insanların bir araya gələrək, mədəni ölçülər səviyyəsində bir-biri ilə danışması, 
müəyyən məsələlərin müzakirə edilməsi yoludur. 
Dialoq, əsasən, iki şəraitdə aparılır: 
a) ailədə, küçədə, bazarda, iş yerində, nəqliyyatda, məişət məclislərində, 
çayxanalarda və s.; 
b) ictimai yerlərdə, elmi konfranslarda, simpoziumlarda, iclaslarda, tədris 
auditoriyalarında, radio və televiziya verilişlərində və s. Hər bir şəraitdə adamların 
normal fikir mübadiləsi, bir-birini anlaması üçün müəyyən qaydalara, şərtlərə, etik 
normalara əməl olunmalıdır. Bunlardan ən başlıcası ünsiyyətin səmimiliyidir. Bu 
o deməkdir ki, birinci şəxs danışarkən digəri (və ya digərləri) onu axıra qədər
dinləməli, müsahibinə fikrini açıqlamağa imkan verməli, sonra söhbətə 
qoşulmalıdır. Müsahibi mətləbdən uzaqlaşdığı, lüzumsuz məsələlərdən danışdığı, 
təfərrüata yol verdiyi zaman dinləyən tərəf 
“İcazə verin”, “Üzr istəyirəm”, “Sizin 
bu fikrinizə kiçicik bir düzəliş vermək istəyirəm”, “İcazə verin fikrinizə bir qədər 
aydınlıq gətirim”
və s. kimi replikalarla onun danışığına müdaxilə edə bilər. 
Diskussiyada iştirak edənlər öz mövqeyini dəyişmək istəmədikdə belə deyilmə-
lidir: “Mən sənin fikirlərini qiymətləndirirəm. Lakin öz fikirlərimə daha çox 
əminəm”. Danışan həmkarının fikirləri ilə razı olmaya bilər, lakin bununla belə 
ortaq məxrəcə gəlmək üçün yolların axtarılmasından imtina etməməlidir. Fikirlər 
qarşılıqlı anlama şəraitində, etik normalar çərçivəsində müzakirə edilməli, 
problemin həlli yolu tapılmalıdır. 
Dialoq “Qurani–Kərim”də öz əksini tapmışdır. Orada səmmiyyət dialoqun 
vacib məqamlarından biri kimi qiymətləndirilir və göstərilir ki, fikri müxtəlif 
insanlar arasında münasibətlər qarşılıqlı etimad əsasında qurulduqda səmərəli 
nəticə verə bilər. “Qurani-Kərim” əhli-kitabla hikmət və gözəl öyüdlə mübahisə 
etməyi tapşırır: “(Ya Rəsulum), insanları hikmətlə (Quranla, tutarlı dəlillərlə), 
gözəl öyüd-nəsihət (möizə) ilə Rəbbinin yoluna dəvət et, onlarla ən gözəl surətdə 
(şirin dillə, mehribanlıqla, əqli səviyyələrinə müvafiq şəkildə) mübahisə et”. 

---

239 
Rəsmi yerlərdə vacib məsələlərlə bağlı aparılan dialoqlarda tərəflər səbrli 
və təmkinli olmalı, danışığın etik qaydalarına əməl etməlidirlər. Lakin bəzən belə 
olmur. Tərəflər mümkün qədər daha çox danışmağa, haqq-nahaq müsahibini 
susdurmağa, öz dediyini sübut etməyə çalışır, ucadan, qışqıra-qışqıra danışırlar. 
Çox təəssüf ki, televiziya ekranında bəzən belə dialoqa tamaşa etməli oluruq. Belə 
verilişlərin birində iqtidaryönlü partiyalardan birinin nümayəndəsi ilə 
müxalifətdən olan partiyanın nümayəndəsi dialoqa cəlb olunmuşdu. Hər iki tərəf 
aparıcının sualı ətrafında öz partiyasının mövqeyini izah etməyə çalışırdı. 
Mübahisə qızışmışdı. Onların biri digərinə danışmaq üçün imkan vermirdi, hər 
ikisi eyni zamanda danışırdı. Aparıcı onları sakitləşdirə bilmirdi. Tamaşaçılar bu 
dialoqdan heç bir şey anlamadılar, yalnız təəssüfləndilər. Bu cür situasiyalarda 
dialoqa girən tərəflər müsahibinin məqsədsiz, əhəmiyyətsiz hərəkətlərinin, qərəzli, 
tendensiyalı fikirlərinin, uzun-uzadı danışığının qarşısını ehtiyatla və yüksək 
təvazökarlıqla almaq bacarığına yiyələnməlidir. Dialoq nəsə öyrənmək, inkişaf 
etmək, yeniləşmək məqsədlərini qarşıya qoymalıdır. 
Diskussiya zamanı dialoqun tələb olunan qaydada səmərəli keçməsi üçün 
aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır: 
1.
Müzakirəyə çıxarılan məsələnin mahiyyəti düzgün anlaşılmalıdır. 
2.
Müzakirədə müdafiə olunacaq mövqe və ideyalar dəqiq müəyyən-
ləşdirilməlidir. Müzakirə olunan məsələdən yayınmaya yol verilməməlidir. 
3.
Diskussiyaya hazırlaşarkən bütün mümkün məlumat mənbələri (ilkin 
mənbələr, statistik məlumatlar, ədəbiyyat və s.) nəzərdən keçirilməlidir. 
4.
Fikir ayrılığının yaranacağı gözlənilərsə tərəflər öz mövqeyinin 
müdafiəsi üçün dəlillər, sübutlar hazırlamalıdır. Sübutlar məntiqi təfəkkürə 
əsaslanmalı, inandırıcı olub qarşı tərəfi qane etməlidir. Dəqiq və aydın faktlar ən 
yaxşı təkzib üsuludur. Əsaslandırma dəqiq faktlar üzərində qurulmalıdır. 
5.
Rəqib opponentini diqqətlə dinləməli, onun fikrinin doğru məqamları 
ilə razılaşmalıdır. 
6.
Mövqeyinin səhv olduğu sübut edilmiş tərəf opponentinin haqlı 
olduğunu etiraf etməyi bacarmalıdır. 

---

240 
7.
Adamlar deyil, yalnız onların ideyaları tənqid olunmalıdır. 
8.
Tənqid zamanı emosiyaya qapılmamalı, qəzəblənməməli, təhqir və 
istehzaya yol verilməməlidir. 
9.
Diskussiyanın məqsədi qalibi müəyyən etmək deyil, ümumi razılığa 
nail olmaqdır. 
10.
Çıxışların sonunda yekun nəticələr qeyd edilməlidir. 
İstər adi danışıq, istərsə də diskussiya prosesində normal nitq tonuna da 
riayət olunmalıdır. Normal nitq tonu mədəni danışığın başlıca şərtlərindəndir. 
Yerindən və məqamından asılı olaraq nitqin yüksək, adi və alçaq tonundan 
istifadə olunur. Əgər söhbət auditoriya qarşısında gedirsə, natiq bir qədər yüksək 
tonla danışmalıdır ki, fikrini eşidənlərə yaxşı çatdıra bilsin. Belə nitq tonu təbiidir, 
dinləyiciləri tam şəkildə razı salır.Digər situasiyada – dəhlizdə, yeməkxanada, 
ictimai nəqliyyat vasitələrində, mağazada, məclisdə və s. yerlərdə yüksək tonla 
danışmaq, mübahisə etmək, ucadan gülmək ədəbsizlik və nəzakətsizlik kimi qəbul 
olunur. Belə danışıq tərzi digərlərini əsəbiləşdirir, onların dincliyini, istirahətini 
pozur.
Uşaqlar normal danışıq tonuna hələ kiçik yaşlarından alışmalıdırlar. 
Valideyn onlarla mülayim bir tonda danışmalıdır. Tədris prosesində də şagird və 
tələbələrlə ünsiyyətdə müəllim öz nitqinə xüsusi fikir verməli, müsahibini razı 
salacaq bir tonda danışmağı bacarmalıdır. Natiqin danışıq tonu digərləri üçün 
nümunə olmalıdır. Eşidənlər onun nitq tonunu imitasiya etməli, öz danışıqlarını 
həmin səviyyəyə uyğunlaşdırmalıdırlar. Çox təəssüf ki, bəzən nitqin bu 
keyfiyyətinə istənilən səviyyədə riayət olunmur. Şahidi olduğum bir əhvalat heç 
vaxt yaddan çıxmır. Məktəbin dəhlizində bir müəllim valideynlə şikayət tərzində 
ucadan söhbət edirdi. Onun qışqıra-qışqıra danışması yan-yörədəkilərin də 
diqqətini cəlb etmişdi. Müəllim sözünü qurtardıqdan sonra valideyn narazı halda 
dedi: “Niyə belə yüksəkdən danışırsınız? Axı siz müəllimsiniz? Biz belə danışsaq, 
bəlkə də, dözərlər. Sizə isə o cür yüksəkdən danışmaq yaraşmaz”. Danışıq 
zəminində baş verən narazılıq əksər hallarda nitq tonunun pozulması, həddindən 
yüksək danışmaq, qışqırmaqla bağlı olur. 

---

241 
Dediklərimizdən aydın olur ki, nitqin normal tempi ictimai ünsiyyətdə 
olduqca əhəmiyyətli bir məsələdir. Hər bir mədəni və savadlı adam, xüsusilə kütlə 
ilə ünsiyyətdə olan natiq bu keyfiyyətə yüksək dərəcədə yiyələnməlidirlər.