Niyazi berkes tüRKİYE'de çAĞDAŞLAŞMA

TÜRK

İ

YE'DE ÇA

Ğ

DA

Ş

LA

Ş

MA

 

Baron de Tott gibi askerlik uzmanlarını içine alan daha geniş bir planın uygu-

lanmasına başlandı.

18

 

Yardım eylemleri üç alanı kapsıyordu: 1) inceleme ve istihbarat, 2) top dökü 

mü ve süratli topçu kıtaları yetiştirilmesi, 3) tersane, istihkâm ve topçuluk alanla 

rında eğitim ve kitaplar hazırlanması. Birinci alanda çalışan tamamıyla Fransız 

lardı. Karadeniz'den Akdeniz'e, Mısır'dan Mora'ya kadar bütün bölgeler dalga 

dalga gelen Fransız coğrafyacıları, subay ve uzmanları tarafından inceleniyor, ha 

ritalar yapılıyor, Fransa hükümetine raporlar hazırlanıyordu. Mora, Rumeli, Girit, 

Ege Adaları, Çanakkale ve İstanbul Boğazları, Kuzey ve Güneybatı Karadeniz kı 

yıları, Dinyeper'den Varna'ya kadarki kıyılar ve nihayet Suriye ve Mısır kıyıların 

da incelemeler yürütüldü. 

:.        ...

 

Bu bölgelere hükmettiği farz olunan Osmanlı devletinin yapamadığı bu işle-

ri Fransızların teknik ve bilimsel yöntemlerle yaptıklarını gören sadrazam mem-

nundu. Fakat bu ilerlemelerin arkasında çıkarlar yattığından şüphe edenlerin 

eline koz verecek olaylar da patlak vermekte gecikmedi. Bunların başında Türk-

lerle yakın teması olan Baron de Tott'un tutumu gelir.

19

 Bu zat, 1781'de Fran-

sa'nın dışişleri bakanı olan Comte de Vergerınes Türkiye'de elçi olduğu zaman 

onunla birlikte gelmişti. Fransa hükümeti tarafından genellikle Osmanlı İmpara-

torluğu'nun durumunu inceleme, Türkçe öğrenme ve özellikle Kırım ile ilgili bil-

giler toplama işleriyle görevlendirilmişti. Rusya savaşı sırasında 1769'da padi-

şahın isteğiyle Çanakkale istihkâmları işleriyle görevlendirildi. Ondan sonra 

Comte de Borıneval zamanında kurulan Hendesehâne'yi yenileştirme işine de 

verildi. Bu eylemlerini anlatan anılarında görüleceği gibi, Baron de Tott bu işler-

de karşılaştığı kişileri son derece cahil ve aşağılık insanlar olarak görür. Tutumu 

ile Mühendishâne'de çoğu ulemâ sınıfından gelen hocaları, onları destekleyen 

derya kaptanı Gazi Hasan Paşa'yı ve onun Halil Hamit aleyhindeki kliğini son 

derece kızdırıyordu. Hasan Paşa'nın Padişah I. Abdülhamit üzerinde çok güçlü 

bir nüfuzu vardı.

20

 Çok çalışkan, enerjili ve tersanede başarılar gösteren bir 

adamdı. Çok zengin ve nüfuzlu olan bu paşa, dış yardımcı Fransızların amansız 

bir düşmanı olmuştu.

 

Dış yardımla kalkınma aleyhtarlarına Fransızlar da kırdıktan potlarla yardım-

dan geri kalmıyorlardı. Üst üste gelen bazı olaylar şüpheleri ve düşmanlıkları doğ-

rulamakta idi. Birinci olay Fransa'nın İstanbul’a yeni bir elçi göndermesi ile ilgili-

dir. Fransa hükümeti 1783'te, Osmanlı başkentine elçi olarak seçilmesi dünyada 

en son akla gelecek bir kişiyi İstanbul’a tayin kararını vermişti. Bu zat, Comte de 

Choiseul-Gouffıer'dir (1725-1817) .

21

 Küçük Kaynarca barışından iki yıl sonra 

21 yaşında iken, hayranı olduğu eski Grek uygarlığını görmek üzere Atina ve Is-

 

82

 

---

İ

Ç VE DI

Ş

 ENGELLER

 

parta'yı gezmiş, 1782'de bu gezisini çok güzel gravürlerle süslü iki büyük cilt ha-

linde yayımlamıştı. 1783'te bu kitaba Discourspreliminaires başlığı altında uzun 

bir giriş koymuştu. Burada Atina ve Isparta çocuklarının bugün "aptal Müslü-

man'ın boyunduruğu altında yaşamakta oluşuna karşı duyduğu isyanı anlatır.

 

Sanat ve edebiyat alanındaki başarısı ile Academie Française üyeliğini ka-

zanmış olan genç adam, aynı zamanda Fransız hariciyesine uzun süre rehberlik 

etmiş olan ünlü bir muhtıranın da yazarıydı. Bu muhtırada Fransız dış politikası 

için çizilen direktif şuydu: İngiltere'ye olan kayıplarına karşılık, Fransa Yakın Do-

ğu'da kesin olarak üstünlüğünü kurmalıdır. Yunanistan'ı, Ege Adalarını, Mısır'ı, 

Kızıldeniz'i elde etmelidir. Bu yoldan İngiltere'ye büyük bir darbe indirilecektir. 

Osmanlı topraklarının Rusya eline geçmesi, Rusların Akdeniz'e sarkması önlen-

meli, İstanbul'da da Fransa'nın himayesinde bir devlet kurulmalıydı.

22

 

Fransa hükümeti böyle fikirleri olan bir diplomatı, İstanbul'da yaratacağı tep-

kiyi düşünmeksizin ya da İstanbul'da bunların bilinmeyeceğini sanarak elçi ola-

rak göndermek pervasızlığında bulundu. Choiseul-Gouffier de kitabından Türkle-

rin haberi olmadığı inancının rahatlığı içinde 1784'te İstanbul’a geldi.

 

İkinci olay XVI. Louis'nin akrabasından ve çok nüfuzlu Lüksemburg dükü-

nün oğlu Duc Charles Emanuel Sigismond de Montmorency'nin büyük bir askerî 

ıslahat projesi teklifidir. Projeyi 1784'te getiren dükün sekreteri, Halil Hamit Paşa 

ile yaptığı görüşmelerde Osmanlı ordusunun yenilmesinin başlıca nedeninin yeni 

savaş yöntemlerinin, yeni savaş araçları yapan tekniklerin, yeni çakmaklı tüfek-

lerle sürat toplarının bilinmemesi olduğunu anlattıktan sonra dükün 1.200 kişilik 

bir Fransız subay ve uzman heyeti ile Rodos ya da Girit'te karargâh kurarak Os-

manlı ordusunu ıslah etme işini üstüne almasını teklif etmişti.

23

 

Hasan Paşa'nın Fransızların faaliyetleri ve sadrazamın bunların bir oyuncağı 

haline geldiği hakkındaki şüphelerini bir inanç haline getiren olay ise, Fransız 

bahriyesinin önemli bir subayı olan ve tersanedeki Mühendishâne'de sözde öğ-

retmen olan Chevalier Truguet'nin 1784'te İstanbul'da elçiliğe bağlı bir gemi ile 

gizlice Boğaz'dan çıkıp gitmesi oldu.

24

 Birkaç hafta sonra, İngiliz elçisi Sir Robert 

Ainslie, Mısır'daki ajanlarından geminin Mısır'a gittiğini ve Kölemen beylerinden 

Murat ve İbrahim ile müzakerelere giriştiğini haber alarak Hasan Paşa'ya bildirdi. 

Hasan Paşa, eski elçi St. Priest'in kendi hükümetini, Mısır'ı işgal etmeye kandır-

maya çalıştığını, 1777'de Baron de Tott'un Fransa'nın Suriye ve Mısır'da ticaret 

yaptığı limanların müfettişi adı altında Mısır'ın işgal planını hazırlamak üzere 

gönderildiğini biliyordu. O zaman donanması ile baronun peşine düştüğü halde 

onu yakalayamayan Hasan Paşa bu esrarlı Truguet seyahatinin de aynı planın bir 

devamı olduğuna hükmetti.

 

 

8 3

 

---