Niyazi Mehdi

 
53 
Beşincisi, düzgün yaşayış tərzi gərəkdir, yəni halal zəhmətlə yaşamaq gərəkdir. Doğrudan da, halal 
zəhmətlə, öz əməyinlə yemək əldə etmək insanı azla yetərlənməyə, gözü tox qalmağa öyrədir (halal 
zəhmətlə dünya nemətlərindən çox şeyi əldə etmək olmaz, axı). 
Altıncısı, düzgün çalışmaq gərəkdir ki, bilincini, psixikanı yönəldə (idarə edə) biləsən. 
Yeddincisi, düşünüşü düzgün yönəltmək gərəkdir, «bu mənimdir», «bu mənəm» kimi düşüncələrdən 
qaçmaq gərəkdir. Doğrudan da, bizi dünyaya bağlayan ən güclü bağlar «Mən»dən nəsnələrə uzanır. «Mən» 
sahib olmaq istəyir, «Mən» mənəm-mənəm demək istəyir və öz gərəklərini (ehtiyaclarını) doydurmaq üçün 
maddi dünyadan əl çəkmir. Buddanın yeddinci buyuruğu bu bağları da qırır. 
Səkkizincisi, psixikada Nirvanaya çatmaqdır. Bu zaman ruh tamam özü-özünə qapılır, bütün istəklərdən 
qurtulur, nəsnəl dünyaya arxa çevirir və bu zaman tam əzabsızlığa çatır. 
Deməli, Buddanın əzablardan çıxmaq üçün göstərdiyi səkkizlik yol həm əxlaqi buyuruqlardır, həm də 
fəlsəfi göstərişlərdir. Özü də bu fəlsəfi göstərişlər fəlsəfə əsasında özül qazanır. Bunun üçün Buddizm çox 
maraqlı fəlsəfi özüllər tapır. 
 
 
Buddizm ruhun «Mən»dən arınması haqqında 
 
Buddizm üçün bir suala cavab vermək gərək idi: mən nə üçün və necə məndən qurtula bilərəm ki, 
dünyaya olan istəklərim dayansın? Və Nirvana nədir ki, mən ona can atmalıyam? 
Buddizm ilk dəfə dedi ki, hər bir insanın ruhunu «Mən» kimi duyması aldanışdır (illüziyadır), yəni 
əslində «Mən» bütövlüyündə olan şəxsi ruh yoxdur. 
Xristianlığa, İslama görə, insan haqqında bunu demək əxlaqın bütün sütunlarını darmadağın etməkdir. 
Əgər şəxsiyyətin qutu, yəni «Mən» kimi özünü duyub-anlayan ruhu yoxdursa, insan öləndən sonra, onun 
cismi dağılandan sonra Tanrı günahlara görə kimdən cavab istəyə bilər?  
Xristianlığa, İslama görə, hər bir insanın ruhu Allah qarşısında öz qismətini gözləyir. Buddizm isə deyir: 
belə bir ruh yoxdur, quramadır. 
Bunu necə sübut edir? Buddizm göstərir ki, ruhun «Mən» olması o deməkdir ki, bilincimiz möhkəm 
divarlı bir evdir və qıraqdan, qavrayışla gələnləri içinə yığıb özündə saxlayır. Əslində isə bilinc belə bir ev 
deyil. Bəs nədir? Davamlı axındır, dəyişgilərdir. 
Mən necə mənəm? Bax, «bunu» gördüyüm üçün, «bunu» sevdiyim üçün, «buna» pis baxdığım üçün 
mənəm. İnsanın şüurundan dünyadan alınma görkləri çıxart, anlayışların, nəsnələrin adlarını çıxart, içəridə 
heç nə qalmayanda «Mən» yox olacaq (məsələn, yuxuya gedəndə belə olur). Deməli, vəziyyət elə deyil ki, 
öncədən bir ev kimi hazır «Mən» var, sonra isə özünü bilən, özündə əsaslı olan bu «Mən» otaqlarına 
qavrayış «qapılarından» nəsnə və hadisələrin şəkillərini buraxır. Belə deyil. «Mən» qavrayışdan yığılan 
görklərin axınından qurulur. Bilincdə bir şey görünür, sonra ya sevilən, ya nifrət edilən olur. Sonra başqa 
şeylər, duyğular, duyğuların, dünyanın törətdiyi düşüncələr< bunlar hamısı şüurdan ketdikcə bizdə 
bunları görən, bunları yığan «Mən» duyğusu yaranır. Əslində isə «Mən» öncə olub, sonra görmür, görə-
görə «mən görürəm» fikri yarananda «Mən» duyğusu da yaranır. Özü də bu «Mən» nə qədər özünü 
möhkəmlikdə duysa da əslində bilincdən keçən, axan şəkillərin, duyğuların axınındadır. Gördüklərim, 
duyduqlarım hər an dəyişir, «Mən» dəyişkənliyin dayanmazlığında dəyişməkdədir, axmaqdadır. Özü də 
«Mən» bilincdə axıb-gedən görklərin, şəkillərin içində yarandığı üçün dünyaya çox bağlıdır.  
Doğrudan da əgər mən gördüklərimi içində görən bir «Mən» kimi özümü anlayıramsa, deməli, 
görməyimlə gördüyümə bağlıyam. Suyu görəndə susuzluğumla suya bağlıyam, çəmənliyi görəndə orada 
oturub dincəlmək istəyimlə çəmənliyə bağlıyam. Bir sözlə, «Mən» qavradıqlarına bağlıdır. Yəni o, 
qavrayışında yaranır, sonra isə elə bilir ki, ayrıca, müstəqil bir varlıq kimi qavradıqlarına bağlıdır, həm 
istəyi ilə, həm nifrəti ilə. 
Buddaya görə, insan özünü dərindən-dərinə düşünüb anlayanda ki, bu «Mən» onun ruhunun yalançı üz 
tərəfidir, gördüklərinin, qavradıqlarının onun dərinliyinə dəxli yoxdur, bilinci dünyanın görklərindən 

---

 
54 
arınır, psixikası, artıq, durmadan axan şəkillər, obrazlar olmur. Bu yalançı «Mən» sönəndə Nirvana halı 
yaranır. Nirvana «Mən»ini soyub atmış, dünya ilə bağlılığını atmış qut vəziyyətidir. 
Əski uyğurlar Buddizmin bu öyrətdiklərinə, dedik ki, «mənsiz mənimsiz» deyirdilər, yəni bilincdə bir 
mənsizlik yaranır. Mənimsizlik nədir? Mənimsizlik odur ki, «mənimdir» (mənim vəziyyətim, mənim oğlum, 
mənim xasiyyətim və s.) tamamilə yox olub. Azərbaycanca «özündən getmək», «bayılmaq» bu psixiki 
vəziyyəti bir az anladır. Dilimizdə «özündən getmək», «bayılmaq» sözlərinin olması onu bildirir ki, şüurun 
«özüm» dediyi ruhi vəziyyətindən çıxıb-getməsini və hətta bundan həzz almasını (bayılmasını) biz də 
bilmişik. 
Buddaya görə, məhz, «Mən»dən azad olmuş şüurla dünyaya bağları qırıb, əzablardan qurtulmaq olar. 
Buddist dünyaya yaxşılıq etməlidir, ancaq yaxşılığı kiməsə, nəyisə sevdiyi üçün yox, öz sakit xeyirxahlığı 
səbəbindən etməlidir. Budda kimisə ayırıb, onu çox istəməyə pis baxırdı, çünki bu, dünyaya bağlanmaq idi. 
Müdrik adam bağlanmadan, ayrıca sevmədən yaxşılıqlar etməlidir. Yaxşılıq onun qutunun əzəmətindən 
təbii olaraq həndəvərə nurlanmalıdır. Budda buyururdu ki, nifrətin qabağını nifrətlə almaq olmaz. 
Doğrudan da, söyüşə, pisliyə pisliklə cavab verəndə çəkişmələr, didişmələr qurtarıb, sona çatmaq bilmir. 
Od daha da odlanır. Ona görə də nifrətin qabağını nifrət yox, nifrətsizlik alır, çünki didişmə üçün iki tərəf 
gərəkdir, bir tərəf olub, ikinci tərəf olmayanda nifrət odun atılmayan alov kimi yavaş-yavaş sönməyə 
başlayır. 
 
 
Buddizm və Hinduizm 
 
İndi biz Buddizmlə Hinduizmin birliyinə və ayrılığına baxa bilərik. Hind dini kimi Buddizm də 
samsaranı, yəni insan qutunun çarxdaymış kimi fırlanıb bədəndən-bədənə keçməsini tanıyır. Bunu Tibet 
dilinə köçürülmüş «Müdriklik və axmaqlıq haqqında sutra» kitabı yaxşı göstərir. Oradan bir olayı danışaq. 
 
Deyirlər, Budda Şravasti şəhərinin qırağında yaşadığı çağ o yerlərdə bir ev yiyəsinin oğlu olur. Uşaq 
anadan olandan bir neçə gün sonra qəflətən dil açıb soruşur: 
- Hər kəsi yenən (yəni Budda) hələ də yer üzündə qalıb? 
Deyirlər:  
- Hə qalıb. 
Ata-ana uşağın belə erkən dil açmasından bərk qorxurlar, gedib məsələni Buddaya danışırlar. O isə 
sakitcə anladır ki, narahat olmayın, bu, sizin oğlunuzun seçkinlik nişanıdır 
Ata-ana sevincək geri qayıdırlar. Bir dəfə uşaq deyir ki, gəlin Buddanı, Onun icmasını qonaq çağıraq. 
Ata-ana qayıdır ki, əgər icmanı çağırsaq, buna xeyli tədarük gərəkəcək, bu tədarükü isə tez görmək asan 
deyil. 
Uşaq onlara belə cavab verir: 
- Evi silib-süpürün, xalçanın üstünə üç hündür kətil qoyun. Yemək-içmək özü gələcək. 
Qonaqlıq başlananda Budda gəlir, yemək yeyir, sonra öz öyrətisini anlatmağa başlayır. 
Uşaq 
böyüyəndən sonra rahibliyi qəbul edir və çalışması nəticəsində ölümündən sonra ruhu heç bir bədənə 
qayıtmır. Belə olanda Buddanın sevimli davamçısı Ananda Ondan soruşur: 
- Öncəki doğuluşlarında bu rahib hansı yaxşı işləri görmüşdü ki, bəxti belə gətirib, varlı ailədə anadan 
olub, körpəlikdən danışmağa başlayıb, sonra isə transendent (o taydakı) dünyadan bilik qazanıb?  
Cavabında Budda söyləyir: 
- Bu uşaq çoxdankı doğuluşunda Veranisidə bir ev yiyəsinin oğlu idi. Atası öləndə təsərrüfatları dağıldı, 
xeyli kasıblaşdılar. Hətta həmin çağlarda həmin dünyada olan Budda ilə rastlaşanda da bu oğlan qurbanlıq, 
nəzir-niyazlıq bir şey tapmırdı və bundan çox üzülürdü. Onun üçün də gedib bir varlıya muzdurluq etməyə 
başladı. Boğazından kəsə-kəsə bir ildən sonra bir az qızıl topladı. Ağası soruşdu ki, qızılları neyləyəcəksən? 

---