Niyazi Mehdi
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 Hegel incəsənətin özəllikləri haqqında Hegel incəsənət və fəlsəfənin əlaqələri, fərqləri haqqında Gözəllik və eybəcərlik Hegel Əski Şərq sənətinin simvolik xarakteri haqqında Hegel Antik yunan sənəti haqqında Hegel Romantik sənət haqqında Artur Şopenhauerin fəlsəfəsi, insan haqqında təlimi və estetikası Şopehauer fəlsəfədə kimləri sevib, kimləri sevməyib Dünya iradə kimi Şopenhauerin pessimist metafizikası Şopenhauer Dünya İradəsinin obyektləşməsinin pillələri haqqında Şopenhauer insan haqqında Şopenhauer iradənin qaynaşmasını söndürmək haqqında Şopenhauer dahilik haqqında Şopenhauer gülüşün səbəbləri haqqında Şopenhauer iradə problemindən gözəlliyə, ülviliyə necə çıxır? Şopenhauer incəsənət haqqında Freyd, Psixoanaliz, incəsənət< Freydin Psixoanalizi Freyd insan psixolojisinin strukturu haqqında Freyd yuxu haqqında Psixoanaliz və incəsənət Psixoanaliz bilməzə edilənlər haqqında Şüuraltı istəklər və mədəniyyət * * * Kitabdakı az işlənən sözlər Azərbaycan fəlsəfi dilində ərəb-fars sözlərinin aşırı bolluğu bu dili ruhumuzun, mədəniyyətimizin dərinliklərindən özgələşdirib. Sonucda çoxlarının yaxşı anlamadığı ağır bir dil yaranıb. Ərəb-fars sözləri tekstlərə guya yüksək düşüncə mədəniyyəti gətirir. Əslində isə gerçək düşüncəni düşüncə «görüntüləri» ilə, düşüncə avazı ilə əvəz edir. İndi ən dolaşıq bir durum yaranıb. Ərəb-fars bər-bəzəyi ilə naxışlanmış dil çağımızın düşüncə azadlığına cavab vermir. Əvəzində dildə bir az təmizləmə işi aparanda bu dil də alışılmadığı üçün bəyənilmir. Ancaq alışılmaq üçün də bir az təmizlənmiş dildə çoxlu düşüncə yazıları çıxmalı və oxunmalıdır. Bizim kitabın dil islahatlarını belə bir fonda dəyərləndirmək gərəkdir. Onu da artıraq ki, aşağıdakı siyahıdan görəcəksiniz ki, əslində, islahatımızın gətirdiyi sözlər heç də çox deyil. Amac – məqsəd (əski türk sözüdür). Anlam - (Anadolu türkcəsində işlənən yeni söz, yəni neologizmdir). Bilgə – müdrik (əski türk sözüdür). Bütüncə – ümumi (bizim neologizmdir, yəni düzəltdiyimiz yeni sözdür). Dışözü – zahir (bizim neologizmdir). Doğru – həqiqət 6 Dür – növ (əski türk sözüdür). Etgi – təsir (Anadolu türkcəsində işlənən neologizmdir). Gerçək – həqiqət, doğru. Gərəklər – tələbat (Anadolu türkcəsində işlənən neologizmdir). Gərəkcə – zərurət (Anadolu türkcəsində işlənən neologizmdir). Görk – obraz (əski türk sözüdür). İçözü – mahiyyət (bizim neologizmdir). İlgili – əlaqədar (Anadolu türkcəsində işlənən neologizmdir). İlişgi – əlaqə, münasibət (Anadolu türkcəsində işlənən neologizmdir). İstəm – iradə (Anadolu türkcəsində işlənən neologizmdir). Nəsnə – cism, əşya (Orta əsrlər ədəbi dilimizdə işlənib). Nəsnəl – cismani, maddi. Öyrəti – təlim (Anadolu türkcəsində işlənən neologizmdir). Soru – sual (Anadolu türkcəsində işlənən neologizmdir). Soy – qəbil (əski türk sözüdür). Tanıdıcılar – əlamətlər (bizim neologizmdir). Tanım vermək, tanımlamaq – tərif vermək, təyyin etmək (Anadolu türkcəsində işlənən neologizmdir). Toplum – cəmiyyət (Anadolu türkcəsində işlənən yeni sözdür, neologizmdir). Toplumsal – ictimai, sosial. Ulus – millət, xalq (əski türk sözüdür). Qut – ruh (əski türk sözüdür). * * * Ön söz Adamlar arasında fəlsəfə haqqında yanlış inanclar var. Çoxları belə deyir: - «Fəlsəfə yaman çətindir, onu anlamaq hər adamın işi deyil». Ancaq hər bir elmi, hər bir sənəti anlamaq nə qədər çətindirsə, fəlsəfəni də anlamaq o qədər çətindir, hər bir elmi anlamaq nə qədər asandırsa, fəlsəfə də bir o qədər asandır. Bir sözlə, fəlsəfənin asanlıq və çətinlik məsələsində unikallığı yoxdur. Necə ki hər sənəti, elmi, eləcə də fəlsəfəni həvəslə, sevgi ilə hövsələ ilə yavaş-yavaş, anlaya-anlaya öyrənmək gərəkdir. Fəlsəfə ilə bağlı başqa aldanış. Bəziləri hesab edir ki, mənalı, ağıllı nə deyilirsə, o, mütləq fəlsəfidir. Buradan da belə deyim ortaya çıxıb: - «Filan yazıçının fəlsəfəsi». Ancaq hər ağıllı, mənalı söz fəlsəfi deyil. Məsələn, elə ağıllı söz var ki, arıqlamağı öyrədir və buradan fəlsəfəyə yol yüzlərlə «məntəqədən» keçəndən sonra çatır. Biz fəlsəfənin nələri və nə üçün öyrəndiyini bilsək, nəyin birbaşa, ya dolayı ona dəxli olduğunu bir az asan taparıq. Onun üçün də həm asan, həm də çətin olan bu «elmdən» söhbətə başlayaq. Özü də indi bu «elmin» əlifbasını öyrənək. Yazının əlifbasını öyrənəndən sonra minlərlə kitab oxumaq olur. Eləcə də fəlsəfənin «əlifbasını» öyrənəndən sonra yüzlərlə filosofun kitablarını oxuyub, bu və ya başqa dərəcədə anlamaq olur. Başlanğıc üçün çox çətin sualların biri budur: fəlsəfəyə birinci hansı problemin «qapısından» girmək gərəkdir? Bəzi müəllimlər hesab edir ki, bir dənə problemi, məsələn, «materiya və şüur» problemini götürüb, fəlsəfəyə onun içindən girmək gərəkdir. Ancaq girmək üçün ayaq, etmək üçünsə arac (yəni edənlə üstündə edilənin arasında olan araçı, - alət, vasitə) lazımdır. Masa düzəltmək üçün dülgərin rəndəsi, xətkeşi, çəkici 7 olmalıdır. Bu alətlərdən birinin işini o birisi görə bilməz, ya da ala-yarımçıq görər. Rəndə ilə çəkicin yerinə mıx vurmaq olar, ancaq iri mıx olsa, çətin olacaq, axırda da rəndə sınacaq. Dülgər kimi filosofa da işini görmək üçün araclar, vasitələr, alətlər gərəkdir. Onların arasında isə başlıcası düşünmək alətləridir. Onun üçün də, gəlin, həmin alətlərin bəzilərinin qulpundan tutub fəlsəfə dünyasına girək. Ən öncə «anlayış» («məfhum») sözünü özümüz üçün nə qədər gərəkdirsə, o qədər anlaqlı edək. Birinci bölmə. Fəlsəfə hansı məsələləri düşünmək üstündə qurulub Fəlsəfədə anlayış problemi. Anlamaq və anlayış «An-layış» sözünün kökü («an») əski türklərdə «yenidən göründürmək mənasını (anlamını) verir. İndi biz «yadıma salıram» mənasında «anıram» deyirik. Yada salmaq nədir? Bir vaxtlar bildiyini, gördüyünü şüurunda (bilincində) yenidən göründürmək. Bizlərdə deyirlər: «huşumdan çıxıb», yəni huşda deyil ki, yenidən göründürə, ana biləsən. Deməli, anlayış hər dəfə gərək olanda yenidən göründürə bilməklə bağlıdır. Bəs nəyi yenidən göründürməklə bağlıdır? Sözsüz, haçansa gördüyün, bildiyin, qavradığın nəyisə. Sonra, götürək «anlayış»a doğma olan «anlamağ»ı. Anlamaq həmişə nəyisə anlamaqdır. Anlamaq həmişə nəyəsə tutulubdur, nəyləsə doludur. Heçnəsizliyi anlamaq olmaz. XX yüzilin böyük filosofu Husserl deyərdi: «Düşünüş həmişə nəyisə düşünməkdir». Hətta elə-belə düşünəndə də biz nəyisə düşünürük. Deməli, anlamaq da «nəyi?» sualından qopmazdır. Əski və Ortaçağ (Orta əsrlər) türkləri ərəblərin «şey» ( və onun qohumu «əşya») sözünə sinonim kimi «nəsnə» kəlməsini işlədirdilər. Yəqin ki, «nəsnə» «nəsə nə»nin qısalmış formasıdır. Fəlsəfəyə də elə bu cür söz gərəkdir: nəsə olan, ancaq nə olmasını ayrıca deməyə ehtiyac olmayan. Biz bilincimiz, şüurumuz üçün nəsnələri, olayları necə mənimsəyirik? Anlayıb, anladığımızı anlayışa yığıb orada saxlamaqla. Nəsnəni anlamaq, sadəcə, onda nə varsa, hamısını görmək deyil (heç, nə varsa, hamısını görmək də olammaz). Nəsnəni anlamaq nəsnənin nəliyini tapmaq, öyrənməkdir. Masanın üstündə min dənə gəldi- gedər ləkələr, cızıqlar, işıq-kölgə oynaşmaları var. Hamısı da masanın özününküdür. Ancaq masanın nə olduğunu bilməyimiz üçün bizə onların heç biri gərək deyil. Anlamaq üçün masanı göstərib, «bu nədir?» sualına cavab verməliyik. Cavab versək ki, «bu taxtadır», deməli, hələ masanı anlamamışıq, çünki saysız nəsnələr var ki, taxtadandır. Cavab versək ki, «bu ayaqlı əşyadır», yenə onu anlamamışıq, çünki dolabın da, pianinonun da ayaqları var. Ancaq cavab versək, «bu möhkəm maddədən düzəldilmiş, üstündə müəyyən şeyləri qoyub iş görmək üçün hazırlanmış və yerdən hündürlüyü də, üstünün eni də həmin iş üçün əlverişli olan nəsnədir», «masa nədir?» sorusuna (sualına) cavab vermiş olarıq. Deməli, onu anlayırıq, deməli, anladığımız əsasında «masa» anlayışını düzəldərik. Biz nəsnələrin nəliyini, əsasını, mahiyyətini şüurumuzda yenidən görükdürəndə, bu görünəni hansı bir sözünsə, (məsələn, «masa» və ya «stol» sözünün) içinə yığıb saxlayanda anlayış yaranır. Hələlik biz fəlsəfənin dilinin, düşünüş vasitələrinin iki vahidini mənimsədik: «anlayış» və «anlamaq». Ancaq onları daha yaxşı bilmək üçün fəlsəfənin başqa anlayışlarına – «ümumi» («bütüncə»), «təkcə» anlayışlarına keçmək gərəkdir. Anlayışlar və ümumilik Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|