Niyazi Mehdi

 
14 
Onun üçün ki insan gərəyi (ehtiyacı, tələbatı) içindən dünyanı görür. Və bu zaman gərəyini ödəyənlər, 
gərəkli olanlar yaxşı, gərəyinə ziyanlı olanlarsa pis əlamətlərini alır. Nəsnələr aləmi insan gərəyinin gözünə 
dəyəndə dəyərlər aləminə çevrilir. 
Fizika, kimya, riyaziyyat öz Doğrularını, həqiqətlərini «mən sevirəm», «mən həzz alıram», «bunu daha 
çox bəyənirəm» duyğularından təmizləyir. Fəlsəfi Doğrularda isə dəyər gücü var. Ona görə də görürsən ki, 
kasıbçılığın əziyyətini çəkən, varlılara ya nifrət edən, ya da hirslənən adamın gərəkləri (tələbatı) onu 
marksist həqiqətləri qavramağa həssas edir. Ya da ona anarxist fəlsəfi baxışları doğmalaşdırır. Başqa birisi 
isə həlimliyinə, barışqanlığına, güclü suç duyğularını keçirdiyinə görə dinlə bağlı fəlsəfənin həqiqətlərinə 
açılır. 
 
 
Fəlsəfi həqiqətlər ən yüksək ümumiləşdirmələrə can atır 
 
Fəlsəfi doğrular dolğunluğa, bütün dolğunluqları ilə mədəniyyətin, insanın iç dünyasının hər qatında, 
layında zəncirvari reaksiyalar doğurmağa can atır. Onun üçün də fəlsəfi gerçəklər gözəllik donunda olur. 
Gözəllik güclü təsir edəndir. Fəlsəfi həqiqət də öz gözəlliyi ilə güclü təsir edir, təsirini əxlaqdan tutmuş, 
siyasətəcən, «Mən»dən tutmuş, dünya haqqında təsəvvürlərəcən göndərir. Bizanslı Foti deyərmiş: «Mən 
həqiqəti gözəlliyindən tanıyıram». 
Fəlsəfi doğrular gözəllikləri ilə mədəniyyətin hər nöqtəsindən baxan «gözləri» özlərinə əsir –yesir etmək 
istəyir. 
Fəlsəfi doğrular qloballığa, universallığa hər şeyi çevrəsinin içinə salmağa can atır. Fəlsəfə hər xırda 
şeydən danışa bilər, hər nəsnəni öyrənə bilər, ancaq sonra... öyrəndiyini, tapdığını qloballaşdırmırsa, 
universuum (yəni bütün dünya) tutumunda genişləndirmirsə, fəlsəfi həqiqət də alınmır. Sufi şairi 
Fəridəddin Əttar günəşə baxıb görmüşdü ki, gözləri qaralır və deməli, işıq ki aydınlığa çıxarıb göstərəndir, 
günəşdən çıxanda gözləri qaraldır. Sonra bir poemasında bunun əsasında yazmışdı:  
 
«Allahın nuru Onu görməyək deyə min pərdəyə çevrilir». 
 
Bax, artıq, bu, fəlsəfədir və dindar fəlsəfəsevərlər üçün geniş bir dünyagörüşünə özül verir. Onun üçün 
ki, belə sualları ortaya çıxarır: - «Necə edim ki, Allahı görməsəm də, Allahı birbaşa bilməsəm də onun 
istədiklərinə, buyurduqlarını uyğun yaşayım?» «Necə edim ki, Allaha birbaşa qovuşmadığım üçün, heç 
olmasa, gördüklərimlə dolayısına ona sarı ucalım?» 
Bu sualların cavabı həmin fəlsəfəsevər dindarların bütün yaşamını, gerçəklik haqqında bildiklərini öz 
tutumlarına salır.  
Nitsşe özünə «təhlükəli bəlkələrin» filosofu deyərdi. Yəni heç kimin danmadığı həqiqətlərə «bəlkə?» 
sualını verib özünü işə salır. Onun bir essensində dəli bir adam bazar yerinə qaçıb qışqırır:  
 
- Tanrını axtarıram! Tanrını axtarıram!  
 
Camaat pıç-pıç salır ki, bu dəli nə itirib, tapmır, noolub buna? O isə qışqırmağa davam edir:  
 
- «Haradadır Tanrı? Söyləyim? Öldürmüşük onu! Sən, mən öldürmüşük onu!»  
 
Nitsşe sonralar «Böylə buyurdu Zərdüşt» kitabında həmin ideyanı fəlsəfi dünyagörüşü kimi tutumlu 
edir. «O dünya» ilə adamları ovunduranlara, «o dünya» adına ikiüzlülük edənlərə, eləcə də bu dünyada 
güc, iradə (istəm) göstərmək əvəzinə o dünya ümidi ilə yazıqlaşanlara kəskin sözlər deyir. 
Beləliklə! Fəlsəfə hər şeydən danışa bilər, hər şeyi öyrənə bilər, ancaq gərək tapdıqlarını 
universallaşdırsın ki, varlıq və insan genişliyində ümumiləşdirsin ki, fəlsəfə ola bilsin. 

---

 
15 
Ona görə də fəlsəfənin öyrənib-bilmə bölgələrinə, alanlarına baxın. Fəlsəfənin bir bölgəsi «ontologiya» 
adlanır. Yunanca «ontos» olan, «logiya» isə öyrəti, təlimdir. Deməli, fəlsəfənin ontologiya bölməsi varlıq, 
olanlar haqqında təlimdir. Daha qabaqlar ontologiyanın yerinə həmin anlamda «metafizika» termini 
işlənirdi. Yunanca «meta» sonra gələn deməkdir, fizika isə elə fizikadır. Deməli, meta-fizika «fizikadan 
sonra gələn» anlamını verir. Çağdaş fəlsəfədə ontologiya da metafizika da bərabər işlənir və varlığı öyrənən 
fəlsəfəni bildirir. 
Fəlsəfənin ikinci bölgəsi qnoseologiya adlanır. Yenə yunanca «qnosis» bilmək, «logiya» isə təlimdir. 
Deməli, qnoseologiya insanın dünyanı necə anlayıb-bilməsini öyrənir. 
Fəlsəfə ontologiya sayəsində varlığı öyrənib-öyrədir, qnoseologiya sayəsində isə insanın dünyanı necə 
bilməsini öyrənməyə çalışır. Beləliklə, fəlsəfənin bilmə tutumu varlıq və insan şüuru aləminəcən genişlənir. 
Ona görə də fəlsəfənin kateqoriyaları, başlıca anlayışları çox tutumludur. Əgər hər hansı bir fəlsəfi 
nəzəriyyə «insan» anlayışını özünə kateqoriya edirsə, bütün insanların mahiyyətini ona yığmağa çalışır. 
Əgər «səbəb» «nəticə» anlayışlarını kateqoriyaya çevirirsə, onda təbiətdə, toplumda (cəmiyyətdə) insanda, 
onun şüurunda baş verənlərdə səbəb-nəticə ilişgilərini (əlaqələrini) axtarıb-ümumiləşdirməyə çalışır. 
Əgər fəlsəfi sistem mahiyyət, təzahür kateqoriyalarını götürürsə, deməli, toplumda, insanda nə varsa, 
hamısında onların mahiyyətə və zahirə ayrıldığını qəbul edir. Başqa bir fəlsəfi nəzəriyyə, məsələn, Karl 
Popperin nəzəriyyəsi həmin kateqoriyaları götürüb, sübut etməyə çalışa bilər ki, heç nədə mahiyyətə, zahirə 
bölünmə yoxdur. Ancaq elə bu cür inkarın özü də universallaşdırmadır, qloballaşdırmadır, yəni hər şeydə 
nəyinsə olmasını danmaqdır. 
Əgər fəlsəfi nəzəriyyədə «hərəkət» kateqoriyası işləkdirsə, deməli, təbiətdə, toplumda, insanda hər şeyi 
hərəkətdə götürür, ya da hamısının hərəkətsizliyini sübut etmək üçün cəhdlər göstərir. 
Ya da götürək Dialektik materializmin üç qanununu. Bunlardır o qanunlar:  
 
Ziddiyyətlərin çarpışması və birgəliyi qanunu,  
İnkarı inkar qanunu,  
Kəmiyyət dəyişmələri ilə keyfiyyət dəyişmələrinin bir-birinə keçməsi qanunu. 
 
Dialektik materializm üçün bu qanunlar tam qlobaldır, yəni təbiətdə, toplumda nə varsa, hamısı bu 
qanunlarda göstərilən şəkillərdə dəyişir, bir formadan başqasınə keçir. 
 
 
Doğru və yanlış olan 
 
Beləliklə, biz öz anladığımız biçimlərdə fəlsəfi doğrularla təbiətşünaslıq elmləri üçün xarakterik olan 
elmi doğruları ayırmağa çalışdıq və sonucda iki anlayış aldıq: «fəlsəfi gerçək», «elmi gerçək».  
Bunları doğmalaşdıran cəhətlər odur ki, ikisi də Aristotel demişkən insan bilincində görünənə (inikas 
edənə) aiddir və ikisi də göstərdiklərini nə qədər çox göstərirsə, o qədər çox həqiqi, doğru sayılırlar. Həqiqət 
bizim şüurumuzda olanın – haqqında olduğuna oxşamasıdır. Ona görə də Vaythed deyirdi ki, gerçəklər 
düzgün təsəvvürlərdir. Əgər mən düşünürəmsə ki, yağış yağır və doğrudan da yağış yağırsa, onda 
düşündüyüm gerçək olur, doğru olur. 
Doğru və yanlış... Biz deyirik, filan şeyə doğru gedirik. «Doğru» burada səmti, tuş getməyi bildirir. 
Deməli, düşüncənin, anlayışın doğruluğu – haqqında olduqları nəsnələrə, olaylara onların tuş gəlməsidir.  
Biz deyirik, filan şeydən yan keçdi. Yanılmaq, yanlışlıq, bax, bu mənadan doğulub. Bizim bu söz, bir az 
başqa biçimdə, əski türklərdə işlənirdi. Onlar səhvə «yanqılıq» deyirdilər. 
Fəlsəfi doğru ilə elmi doğrunun başlıca ayrımlarından biri isə, dediyimiz kimi, odur ki, birinci 
universallaşdırmağa can atır, ikinci isə cızıq çəkib deyir: mən bu cızıqla o biri cızığın arasında doğru kimi 
qalıram. Onun üçün də elmi doğrunu yoxlamaq qolaydır, fəlsəfi doğrunu yoxlamaqsa çətindir, çünki bir 

---