Niyazi Mehdi

 
12 
Elm və fəlsəfə 
 
Onlar üçün bilik, varlıq haqqında həqiqətlər (gerçəklər) ən öncə özü-özlüyündə, insana dəxli olmadan 
dəyərlidir və fəlsəfə bu yönümdə axtarışlarda olmalıdır.  
Sualı yenə təkrar edək: fəlsəfə nəyi öyrənir?  
Sovetlər Birliyində dərsliklər buna belə cavab verirdi: fəlsəfə təbiətin, cəmiyyətin, təfəkkürün ən ümumi 
inkişaf, gəlişmə qanunlarını öyrənir. Ancaq ən ümumi inkişaf qanunlarını öyrənirsə, yəni qanunları 
öyrənirsə, - sonra da deyilir ki, fəlsəfə tarixində marksist fəlsəfə elmi aşama, elmi mərhələdir, - bəs onda 
niyə bu yüz neçə il ərzində onun tapdığı həqiqətləri bu qədər böyük filosoflar bu qədər danıblar? 
Filosofun tapdığı gerçək elmidirsə, bəs niyə onun əsasında, onun verdiyi buyuruqlara baxıb bir dənə şey 
də ixtira etmək olmur? 
Bəlkə fəlsəfənin gerçəkləri, həqiqətləri ilə elmin, texnikanın gerçəkləri arasında böyük ayrılmalar var? 
 İkinci yandan. Konfutsi, - miladdan öncə yaşamış bu böyük Çin filosofu deyibmiş: - «Fəlsəfə qaranlıq 
otaqda qara pişiyi, - bilə-bilə ki, orada yoxdur, - axtarmaqdır».  
Kimsə bunu fəlsəfənin mənasız işlə məşğul olması kimi açacaq və açır da. Ancaq... gəlin düşünək. 
Hindistanı axtarmağa gedən Kolumb Amerikanı tapıb. Və ya başqa cür : filosof axtaranda elə axtarır ki, 
sanki konkret nəyisə (qara pişiyi) axtarır (axı, hava kimi olanı yox, bərkliyi, ələgələnliyi olanı həvəslə, istəklə 
axtarmaq olur). Ancaq ikinci yandan, o bilir ki, tapacağı Doğru elə olacaq ki, gündəlik bilincə ulduzlar qədər 
uzaq, hava kimi əllə tutulmaz görünəcək. Gündəlik şüur buna qaranlıq otaqda olmayan qara pişiyi qaranlıq 
otaqda axtarmaq kimi baxacaq. 
 
 
Elmdə həqiqət, fəlsəfədə həqiqət 
 
Fəlsəfi həqiqət çox vaxt 2+2=4 kimi riyazi doğrulara oxşamır. Buddizmin banisi Şakyamunanın (və ya 
Buddanın) yanına gəlib, ona dünyanın, gerçəkliyin necəliyi haqqında suallar veriblər ki, o, yaratdığı dinin 
fəlsəfi gücünü göstərsin. Budda isə susub, heç nə deməyib. Sonralar Buddizm fəlsəfəsi tarixində onun bu 
susqunluğu böyük bir fəlsəfi həqiqət, güclü bir fəlsəfi mövqe kimi qalıb. Buddanın fəlsəfi sualı cavabsız 
qoymasının özü bir həqiqət olub və sonrakı fəlsəfi dartışmalarda (mübahisələrdə), deyişmələrdə sübut kimi 
işlədilib. Bu həqiqət 2+2=4 həqiqətindən yerlə göy qədər ayrılır. Axı, elmdə cavabsızlıqla, susqunluqla 
doğrunu söyləmək olmaz.  
Əski Yunanıstanda Eleya şəhərində yarandığı üçün Eleya məktəbi adlanan filosoflar dəstəsi vardı. 
Onların başçısı Parmenid sübut edirdi ki, gerçəkliyin, dünyanın kəsimləri, qırnıqları yoxdur. Varlıq (dünya) 
kəsimlərə bölünməmiş teyxa Birdir, sadəcə, bizim gözümüzə çoxhissəli və ya Çoxluq kimi görünür. 
Dediyini belə doğruldurdu: tam, bütöv, - içindəkilərindən böyükdür. Söyləsək ki, bir bütövün içindəki 
hər kəsim bütövün özü boydadır, məntiqsizlik alınar, çünki «bütöv» anlayışı «kəsimləri özünə yığmış və hər 
kəsimindən böyük olan tutumu» bildirir. Ona görə deyəndə ki, hər kəsim içinə girdiyi bütövün özü 
boydadır, bununla «bütöv» anlayışını dağıdırıq. Buradan Parmenidin çıxardığı sonuc (nəticə): desək ki, 
gerçəklik, dünya kəsimlərinin, hissələrin yığımıdır, onda gərək gerçəkliyin, dünyanın özünü bütöv sayaq. 
Ancaq gerçəkliyin hər hissəsinin özünün də hissələri olacaq. Və bu hissələrin hər birinin hissələri də 
hissələrə bölünəcək. Beləcə hər bir kəsim sonsuz sayda hissələrə bölünəcək, deməli, hər kəsim sonsuz 
olacaq. Ona görə də biz deyə bilərik ki, gerçəklik də sonsuzdur, onun ən «balaca» qırnığı da sonsuzdur. Və 
ikisi də sonsuzdursa, deməli, ikisi də bir boydadır. Bu, bütövlə onun kəsimlərini bir-birinə bərabər edir, bu 
isə ağlasığmazdır. Ona görə də məntiq tələb edir belə deməyi: gerçəklik hissəsizdir. Bölünməz (axı, hissələr 
yoxdur ki, onlara bölünsün) Bircədir. Onda gerçəklikdə hərəkət, devikmə, dəyişmə də olmayacaq, çünki 
hərəkət üçün ən azı bir nöqtədən o biri nöqtəyə keçid gərəkdir. Gerçəklik isə bir nöqtədir (axı, hissələri 
olmayan nə varsa, nöqtədir). Nöqtədə isə tərpəniş üçün yer yoxdur.  

---

 
13 
Görürsünüzmü? Fəlsəfi anlayışlarla və məntiqlə çox inandırıcı bir şey alınır, hərçənd gördüklərimiz, elə 
hərəkət edən qolumuz da heç cürə qoymur ki, buna ürəkdən inanaq. Sinoplu Diogen də gözlərimizin, əl-
qolumuzun dili ilə Parmenidin məntiqini puça çıxarmaq, yanıltmaq istəmişdi. Deyirlər, o, Parmenidin 
«varlıqda hərəkət yoxdur» ideyasını eşidəndə durub var-gəl edir və beləcə, adi yolla həmin ideyanın yanlış 
olduğunu göstərmək istəyir. 
Ancaq elə bu yolla fəlsəfi Doğrunu dağıtmaq istədiyi üçün də ustadı Antisfendən kötək yeyir. Antisfenin 
kötəyinin mənası nə idi? O idi ki, sən gözə görünənlər əsasında fəlsəfi gerçəyi yalanlamaq istəyəndə fəlsəfi 
mərifəti pozursan.  
Yeri gəldi, fəlsəfədə kötək məsələsindən danışaq. Qabaqca düşünürsən, fəlsəfə hara, kötəkləmək, 
yaxasından yapışıb boğmaq, bir sözlə, fiziki basqıya salmaq hara. Ancaq Buddizmin Yaponiyada yaranmış 
Dzen-Buddizm qolunda bir də görürdün ki, əl ağacı ilə adepti, şəyirdi (müridi, öyrəncməni) vurmağın özü 
ən böyük Doğrunu açırdı. Elmdə kötəkləməklə həqiqəti açmaq olmaz, olsa-olsa, məktəbdə formulaları 
əzbərlətmək olar. Dzen fəlsəfəsi isə ən uca Doğrusunun yolunu, olurdu ki, kötəklə açırdı. 
Bir dəfə Dzen neofiti (yəni öyrənəni, müridi) müəllimdən soruşur: 
 
Dzendə ən böyük həqiqət nədir?  
 
 
Müəllim cumub onu boğazlayır və boğa-boğa başlayır qışqırmağa: 
 
«De! De görüm!»  
 
Neofitin gözləri bərəlib boğazından xırıltı gələndə müəllimi əlini çəkir. Bir az keçir, neofit özünə gəlir və 
birdən onda illərcə gözlədiyi satori, yəni bilincinin Dzen Doğrusu ilə nurlanması baş verir. 
Biz heç vaxt bilməyəcəyik ki, onun içində nur salan bu həqiqət nə idi. Ancaq Dzen məsəlindən 
(pritçasından) bir sonucu çıxara bilərik. Öyrətmən öyrnəcmənə (neofitə) göstərir ki, sən boğulanda necə 
danışa bilmirsənsə, eləcə də Dzen gerçəyini nə qədər istəsən də boğulurmuşsan kimi danışa bilmərsən. 
Bunun bir səbəbi odur ki, Dzen həqiqəti heç bir sözə sığmır, onunla yalnız insanın iç dünyası qəfildən nura 
batır, işığa qərq olur. Və neofit bunu anladığı üçün də onda satori baş verir. Aydındır ki, neofitdə satorinin 
belə bir hərəkətdən (boğmaqdan) sonra baş verməsi üçün neçə illər gərək olmuşdur ki, o, Dzen monastrında 
Dzen qaydaları ilə yaşasın, Dzen düşüncələri ilə axtarsın. Yalnız bundan sonra adam Dzen Doğrusuna 
gözünün açılması üçün yetişib-bişir və bir himə bənd olur. 
Onu da deyək ki, Dzen Buddizmdən neçə yüz il qabaq əski Çində yaşamış Dao fəlsəfəsinin yaradıcısı 
Lao-szı söyləmişdir:  
 
«Bilən danışmır, danışan bilmir».  
 
 
Fəlsəfi həqiqət və dəyər 
 
 
Yenə qayıdaq öncəki sualımıza: fəlsəfi gerçəkliklərin fizika, riyaziyyat gerçəklərindən fərqi nədir? 
Çox çətindir cavab vermək, ancaq hər halda əsl cavaba yaxın cavab axtaraq. Fəlsəfi həqiqətdə dəyər 
onun həqiqiliyində güclü amil kimi iştirak edir. Bəs, dəyər nədir?  
Dünyaya baxaq. Biri var özü-özlüyündə nəsnələr. Onlar ağırlıqlarına, eninə-uzununa, fiquruna görə bir-
birindən ayrılırlar. Və təbiətdə murdar bir şeyin təmiz bir şeydən fərqi də ağırlıq, ölçü kimi əlamətlərin 
əsasında olur. Ancaq elə ki insan dünyaya baxır, nələrsə onun üçün murdar, pis, eybəcər olur, nələrsə təmiz, 
yaxşı, gözəl görünür. Nə üçün? 

---