Niyazi Mehdi

 
55 
Dedi, Buddaya və onun nəcib icmasına nəzir verəcəm. Ağası qayıtdı ki, əgər sən Buddanı, onun icmasını 
qonaq etmək istəyirsənsə, gəl, o qızılların üstünə mən də qoyum, bizə qonaq çağıraq. Oğlan razı oldu. Onlar 
qonaqlığı belə verdilər. Bu səbəbdən də yenidən doğulanda o, varlı ailədə doğuldu. Həməncə Buddanı 
qonaq çağırıb öyrətisinə qulaq asandan sonra isə ruhu oyandı.  
 
Olaydan yaxşı görünür ki, Budda samsaranı da, karmanı da, yəni etdiklərinə görə qismətin necə 
olmasını da qəbul edirdi. Bəs onda Hinduizmdən ayrılmalar nədə idi? 
Gəlin, bunu anlamağa çalışaq. Öncə Buddizm üçün samsaranın, karmanın gərəkliyini açıqlayaq. 
Gözünüzün qabağına gətirin bir gənci. O hamının sevimlisidir, ancaq di gəl ki, kiçik ömrü ağrılarla keçir və 
gənc yaşında dünyadan köçür. Bu yerdə Xristianlıq, İslam deyir ki, Tanrı öz istəklilərini daha çox sınaqdan 
keçirir. Bu az ömründə bütün xəstəliklərinə baxmayaraq o gənc yüksək insaniliyini, möminliyini 
saxlamışdısa, o cənnətlikdir. Çünki Tanrının sınağından başıuca çıxıb. 
Bəs, insafsızlıq deyil belə tez ölmək? Allah bilən yaxşıdır. Tanrı belə lazım bildi, bizim onun sirlərinə 
qarışmağa ixtiyarımız yoxdur. 
Bütün bu cür məsələlər haqqında Bibliyadakı Pyotr namələrində deyilir: «Ey qulluqçular, bütün 
qorxularla ağalara tabe olun, təkcə mehriban, yumşaq olanlara yox, sərt olanlara da. Çünki kim Tanrını 
düşünərək dərdə-ələmə dözürsə, günahsız əzablar çəkirsə, onu Tanrı bəyənir< Siz yaxşılıq edəndə əzab 
çəkərək acılara dözürsünüzsə, bu Tanrıya xoş gəlir». 
Sınaq haqqında Qurani-Kərimdə buyuruq belədir: «İnsanlar yalnız «inandıq» deməklə sınaqdan 
buraxılacaqlarınımı sandılar? And olsun ki, Biz onlardan öncəkilərini sınadıq. Əlbəttə, Allah (sınayacaq), 
doğruçuları biləcək, yalançıları biləcək. Yoxsa pislik edənlər sanırlar ki, Bizim əlimiz onlara çatmaz? Nə pis 
hökm verirlər. Kim Allaha qovuşmağı umursa, Allahın (tapınmaq üçün verdiyi) surəsi gəlməkdədir. O 
eşidəndir, biləndir. Kim (nəfsiylə) savaşırsa, (onun istədiklərinə qarşı durursa), o ancaq öz xeyri üçün 
savaşmaqdadır». 
İndi Buddizmə qayıdaq. Bu din dünyadan erkən köçən, ancaq qısa ömrünü yaxşılıqlarla yaşayan 
həmənki gəncin tez ölümünü ədalətsiz saymayacaq (adi şüurdan fərqli olaraq). Deyəcək ki, onun ağrısı-acısı 
və erkən ölümü karmanın nəticəsidir. Yəni qabaqkı doğuluşlarında etdiyi pis işlərin sonucudur ki, indi 
karma ona ağrını-acını və erkən ölümü qismət edib. Ancaq bu doğuluşunda yaxşı olması da havayı deyil. 
İndiki yaxşılıqlarının mükafatını gələcək doğuluşunda alacaq (məsələn, gələcək doğuşda uzunömürlü 
bədəndə ruhu rahatlıq tapacaq). 
Görürsünüzmü, Hinduizmin samsara, karma ideyaları necə Buddizmin əxlaq öyrətisinin gərəkli sütunu 
olur. Ancaq fərq də var. 
Bir fərq odur ki, Hinduizm üçün insanın qutu «Mən» bütövlüyündədir, Buddizmdə isə «Mən» ruhun 
özü haqqında aldanışı (illüziyası) və əzablarının qaynağıdır. Hinduizm üçün insan – içində olduğu 
varnanın dharmasına (qaydalarına) uyğun yaşayanda karma onun qismətini yaxşı edir və ruhunu yeni 
doğuluşda daha yuxarı varnaya çıxarır. Buddizmdə isə bütün insanlar doğuluşda bərabər sayılırlar, o biri 
yandan isə göstərilir ki, kim Buddanın dörd nəcib həqiqəti və səkkizlik yolu əsasında «Mən»indən arınırsa, 
elə bu doğuluşunda da Nirvanaya düşür və gələcək doğuluşunda karma onu yüksək varnada yaşamaqla 
yox, sadəcə, mutlu mənəvi həyatla mükafatlandırır. 
 
 
Buddizm və Dao fəlsəfəsi: oxşayışlar, fərqlər 
 
Buddizmin və Daosizmin insan ruhuna arzuladıqları eynidir: tam dincliyə, sakitliyə çatmaq. Əslinə 
baxsan, dünyanın o biri tayında – Əski Yunanıstanda da kiniklər, stoyalılar insana bunu arzulayırdılar. 
Hərçənd bu arzuya çatmaq üçün onların verdiyi yollar başqa-başqa idi. 
Eyni halı Buddizmdə və Daosizmdə də görmək olar. Dao əxlaqında eyləmsizlik (yəni etməzlik) çox 
önəmli yer tutur. Çincə eyləmsizliyə (fəaliyyət göstərməməyə) «u-vey» deyilir. Məşhur termindir, ona görə 

---

 
56 
də bu Çin sözünü yadda saxlayaq. Yadda saxlayaq bir də ona görə ki, Buddizmdə də u-veyin analoqunu 
görmək olar. 
 
 
Dao fəlsəfəsində boşluq və insan ruhuna baxışda  
onun mənası 
 
Dao bilgəsi etməzliyin (u-veyin) dincliyində, sakitliyindədir. Bu etməzlik nədir ki, onunla öyünmək 
olsun? Kiməsə pislik edirlər, sənsə müdrikəm deyib, tükünü də tərpətmirsən< budur u-vey? 
Bu kəlamı anlamaq üçün Dao düşünüşünün sevdiyi «boşluq», «dinclik», «susqunluq» anlayışlarını bir-
biri ilə ilişgidə düşünək. 
İrəlidə söyləmişdik ki, Lao-szının fəlsəfəsində hər şeyin Qaynağı olan Daonun sonsuz dolğunluğu 
bərabərdir Sonsuz Boşluğa: bir şey hər şey olanda o nəsə bir şey olmur. Eyni anda həm qurbağa, həm bulud, 
həm meşə və beləcə sonsuz sayda şeylər olan bir şeyə nə qurbağa, nə bulud, nə də başqa bir şey demək olur. 
Deməli, o heç birisindən olmayacaq, deməli, heç nə olacaq. Heçnəlik isə həm də boşluqdur. 
Lao-szının, – bu dahi Çin filosofunun ontologiyasındakı Dao belə boşluq idi, hər şeylə dolu Boşluq idi, 
hər şeylə dolu heçnəlik, heçbirisizlik idi. 
İndi götürək susqunluğu. Səsin çıxması üçün nəsə seçilməlidir, ayrılmalıdır. Səs necə çıxır? Bir şey 
başqasına dəyəndə, nəyisə nəyəsə vuranda. Bir nəsnənin başqasına dəyməsi üçün gərək hər ikisi ayrılıb-
seçilsin ki, bir-birinə dəysin, səs salsın. Əgər nəsnə Dao-nun dolğunluğunda, hərşeylikdə əriyibsə, o necə 
nəyəsə dəyə bilər, necə nəyisə vura bilər? Axı, bunun üçün qabaqca bir nəsnə kimi ayrılmalıdır ki, sonra da 
həmin nəsnə kimi nəyəsə dəysin, vursun. 
Dörd-beş nəsnə də birlikdə nəyəsə dəyib səs sala bilər. Ancaq bunun üçün də o dörd-beş nəsnə gərək 
Sonsuz Boşluqdan ayrılsın.  
İndi götürək Dao-nu. Onun sonsuz bolluğunda heç nə heç nədən ayrılmır, seçilmir. Deməli, heç nə 
yoxdur ki, səs salsın. Ona görə də Dao səssizdir, susqundur.  
İndisə götürək dincliyi. Azərbaycanca «dinclik» sözü rahatlıqla bağlıdır, həm də dinc durmaqla, yəni 
etməməzliklə. Ona görə də bizim bu söz Dao fəlsəfəsinə xeyli doğmadır. Dao haqqında deyilir: «Dao həmişə 
eyləmsizlik (fəaliyyətsizlik) edir, ancaq elə bir şey yoxdur ki, o etməsin». 
Nə deməkdir bu?  
Nəyisə iki cür etmək olar. Biri budur ki, sən özünü «ixtisaslaşdırmısan» nəyisə etməyə. Bütün gücün 
buna yönəlib; çay genişlikdə dinclik qazanır, yayılır, sakitləşir, susqun bir azmanlığa, əzəmətə çevrilir. Yolu 
daralanda isə fışqırır, qıjıldayır, səs-küy salıb, kürləşir, iti axmağa başlayır. 
Nəyisə etmək çayın boğazı daralanda iti axmasına, iti vurmasına bənzəyir. İti vurmağın öz üstünlüyü 
var: nəyisə yerindən vurub-çıxarmaq gərəkdirsə, iti axan su bunu yaxşı bacarır. Ancaq iti getməyin, iti 
axmağın itkiləri də var. İti gedişdə, yeyinlikdə bir dəlisovluq var, düşünməyə, götür-qoy etməyə 
imkansızlıq var (çünki vaxt azdır). 
Genişliyə yayxınmış çayda isə genişliyi tutmaq var, asta, ancaq əzəmətli gediş var. O dar boğazdan axan 
su kimi məhdud deyil, hərçənd dar boğaza rast gələndə o yerdə suyunu iti axara çevirə bilir. Ancaq səssiz 
axımında bir ürək genişliyi var. Hər şeyə qalib gələn ürək genişliyi, yumşaqlığı. 
Lao-szı deyərmiş: yumşaqlıqla qalib gəlmək olar, yenmək olar. Su yup-yumşaqdır, ancaq axıb-daşanda 
hər şeyi örtə bilir (axı, yumşaq olduğu üçün axa bilir, daşıb hər şeyi örtə bilir). 
Dao yumşaq olduğu üçün, iti axmadığı üçün usduf-usduf hər şeyi, hər yeri tuta bilir, hər formaya girə 
bilir, birini çıxarıb o birisini taxa bilir. Kəskin, cod olana, iti axana isə formadan-formaya düşmək çox 
çətindir: o qurmağı yox, dağıtmağı bacarır. 
Lao-szı deyirdi ki, bilgə, müdrik adam hər şeydə özünü Daoya oxşatmalıdır. 
Daonun eyləmsizlikdə eyləmi (etməməzlikdə etməsi) nədir? Vurnuxmadan, özünü «didib-dağıtmadan» 
təbii axınla, yerli-yerində etməkdir. Etmək hərisliyinə tutulmadan, sanki öz-özünə alınmış şəkildə etməkdir. 

---