Niyazi Mehdi

 
59 
Şəxsiyyət kimdir? Özünü anlayan, özünü düşünən, sevinc, kədər, öfkə duyan, görən, eşidən, bir sözlə, 
bilinci, duyğuları olan canlı. 
 
(Tövratda Yahva, -yəhudilərdə Tanrının adı, - özü haqqında söyləyir ki, de, O canlıdır. 
Tanrının özünə belə tərif, tanım verməsi ilk qavrayışda bir o qədər də ilginc görünmür. Ancaq dərinə 
gedəndə bu sözlər güclü mənalarda açılır. Yada salın, Kant söyləmişdi ki, nəyinsə haqqında şüurda 
təsəvvürün olmasından onun doğrudan da var olmasını çıxarmaq olmaz. Yahva sanki bu düşüncəyə cavab 
olaraq söyləyir ki, de o canlıdır, yəni diridir, yaşarlıdır. Yəni bir çox Tanrı əlamətlərindən O, məhz canlılığı 
önə çəkirsə, bununla bildirmək istəyir ki, O düşüncənin fiksiyası, aldanışı deyil.  
Bu «canlılıq» ideyasından çıxan birinci sonuc. O biri sonuc isə canlılığın Şəxsiyyət şəklində açılmasıdır).  
 
 Monoteist («mono» bir deməkdir, «Teo» isə Tanrı) dinlər, yəni tək Tanrıya tapınan (sitayiş edən) dinlər 
kimi İudaizmdə, Xristianlıqda, İslamda dindarın gözünün qabağında canlanan Tanrı beləcə düşünən, 
söhbət edən, istəyən, sevən, öfkələnən bir Şəxsdir. Ona görə də yəhudi, xristian, müsəlman öz ürəyində bu 
Tanrı ilə əziz bir Şəxsiyyət kimi söhbət edə bilər, Onun gözəlliyinə, rəhimdilliyinə heyran ola bilər. 
Hərçənd biz onu da gördük ki, fəlsəfə işə qarışanda, məsələn, Psevdo-Dionisinin apofatik teologiyası işə 
qarışanda çalışır, sübut etsin ki, Tanrını Şəxsiyyət biçimində, xasiyyətində göz qabağına gətirmək o demək 
deyil ki, Tanrının Özü də elə belədir. 
Ancaq bu, fəlsəfənin öz işidir, dindar isə Tanrını doğma, insani cizgilərdə görəndə duyğulanır (hələ onu 
demirik ki, Tövratda Yahva söyləyir ki, insanı özünə oxşar yaradıb). 
 
 
Sufidə Allaha sevgi 
 
Sufi, bax, belə bir Şəxsiyyət olan Allaha vurğun idi. İlk sufilərdən sayılan Rəbiyyə deyərmiş: «Allahım, 
əgər mən Cənnətə düşmək üçün Səni sevirəmsə, Cəhənnəmə göndər məni. Əgər bu dünyada Səndən 
yaxşılıqlar umduğum üçün Səni sevirəmsə, bəlalar göndər mənə. Mən Səni Sənin Özünə görə sevirəm, onun 
üçün də bir mükafat istəyirəm. Əsirgəmə Gözəlliyini məndən. Qoy, həmişə Ona baxım». 
Sufilərin çoxu Allahı, bax, belə sevgili, sevimli varlıq, Şəxsiyyət kimi yaşayırdı, onunla Dost (sevgili) kimi 
söhbət edirdi. 
Nə Dao ilə, nə də Nirvana ilə belə söhbət mümkün deyil. 
 
 
Sufizmdə Allah, insan və dünya 
 
Sufilərə görə, insan kainatın yaradılmasının səbəbi, məqsədidir. Bu, İudaizmdən ta İslamacan gələn bir 
inamdır. Doğrudan da, monoteist dinlər olan İudaizmə, Xristianlığa, İslama görə, Tanrı Adəmi yaratmaq 
üçün Yeri, Göyü, nəbatatı, heyvanatı yaradır. Adəmə onları tanış edir və Yer üzündə bütün həyat insanların 
əxlaqını, ruhunu sınamaq üçün olur. 
İnsan haqqında daha önəmli bir inam: varlıqların hərəsi Allah sifətindən birinin təcəssümü, bilintisidir. 
İnsan isə Allah sifətlərinin hamısının təcəllisidir (parlayıb, görünməsidir). 
Bunu açaq. Sufizmə görə, Allahın zatı (yəni içözü, mahiyyəti) özlüyündə bilinməzdir. Ancaq bu gizli zat 
təcəllilər verir. Təcəllilər zatı göstərmir, di gəl, zat haqqında dolayı, uzaqdan-uzağa soraqlar gətirir. Necə ki 
ildırımın şaxıması buludlarda nə olduğunu göstərmir, ancaq buludlardan nəsə soraq verir. Eləcə də 
Tanrının təcəllilərindən onun zatını bilmək olmaz, əvəzində dolayı da olsa, nəsə sezmək, nəsə düşünmək 
olar. Məsələn, Allahın sifətlərindən biri Adillikdir («Adil» Allahın 99 adlarından biridir). Adillik əsasında 
biz Tanrının mahiyyətini görə bilmərik, ancaq bir az da olsa, işini, etdiklərinin necəliyini bilərik. Eyni sözləri 
Şəfqət və Allahın başqa sifətləri, adları haqqında da demək olar. 

---

 
60 
Dünyada olanların Allahın ayrı-ayrı sifətlərinin təcəssümü olması nə deməkdir? Məsələn, günəşin, 
qızılın, daş-qaşın parıltısına Allah nurunun sonucu kimi baxmaq olar. Məsələn, ucaman dağlara Allah 
əzəmətinin yarımçıq da olsa, bilintisi kimi baxmaq olar. Həlim canlılarda Allah şəfqətinin gördüyü işlərə 
tamaşa etmək olar və s. Bir sözlə, Rəbb-ül-Aləmin (yəni Aləmi tərbiyə edib, yetişdirənin) hansı sifətlərinin, 
əlamətlərinin olmasını Onun bizə bəlli olan işlərindən görmək olar. Məsələn, görürük ki, aləmə böyük 
yaxşılıqlar edilir, deyirik ki, Allah sonsuz fəzilətdir, Yaxşılıqdır. Görürük ki, aləmdən Rəhim əsirgənməyib, 
deyirik ki, Allah Rahimdir. 
Sonra isə sufilər söyləyirdilər: insanda Allahın bütün 99 sifəti öz bilintisini tapıb, ona görə də insan yer 
üzündə seçmə varlıqdır. Sufizmin bu düşüncəsi də İslama tam uyğundur. Dinimizə görə, Allah Adəmi 
özünəbənzər şəkildə xəlq edib. Yəni özündə olduğu kimi Adəmdə də şüur, duyğular, düşüncələr, hisslər 
yaradıb. Sadəcə, həmin özəlliklər Allahda sonsuz yetkinlikdədir, insanda isə həmişə nə qədərsə əskikdir. 
Bir sufi şeirində deyilir: «hər nə varsa aləmdə, örnəyi var Adəmdə». Yəni, məsələn, torpağın, daşın, 
suyun, meşənin, havanın, ağacın, çevikliyin, ağırlığın, hətta sonsuzluğun da örnəyi var insanda. Əgər təkcə 
sonsuzluğu götürsək, deyə bilərik ki, insan sonsuzluğu heç vaxt görə bilməsə də ya obrazlarla, ya 
anlayışlarla ondan xəbər tutur, onun simvolik şəklini yaradıb, özündə saxlayır. İkinci yandan, insan ruhu 
Allaha qovuşanda bu sonsuzluğu daha gerçəkdən yaşayır. 
İnsana min cür baxmaq olar. Məsələn, həşərat kimi. Onda insanın ucalıqlara çatmasına ümidini gərək 
kəsəsən, vəssalam! 
İnsana İblisin oylağı kimi də baxmaq olar. Onda gərək pislikləri insanın qanında sayasan. Bir də insana 
baxmaq olar ucalıqlardan gəlmiş və ucalıqlara qayıda biləcək ruhun oylağı kimi. Bu axırıncı baxış təsəvvüfə 
(yəni Sufizmə) daha yaxındır. Və gəlin, bu baxışın necəliyini, bu baxışdan hansı sonuclar çıxdığını bircə-
bircə anlamağa çalışaq. 
 
 
Niyə Allah dünyanı yaradıb? 
 
Sufilərə görə, Başlanğıcda Mütləq (heç nədən asılı olmayan, heç nə ilə tutuşmayan) Varlıq durur. Onun 
zatı (mahiyyəti) hər şeydən münəzzehdir (ayrıntıdadır, hər şeydən «o tayda»dır). Ancaq Mütləq Varlığın 
mahiyyətində Onun aramsız zühur etmə, bilintilər vermə, təcəlli etmə istəyi də var. Yəni Mütləq Varlıq 
qıraqdan gələn zorunluğa görə yox, öz içinə, necəliyinə görə bilinməyə, təcəlli verməyə can atır. 
Düzdür, bu yerdə «nəyə görə?» soruşmaq olar və müsəlman fəlsəfəsindən tanış olan başqa sualı vermək 
olar: əgər Allah özünü bildirmək gərəkcəsinə tabedirsə, deməli, nəyəsə tabedir, nədənsə asılıdır, deməli, 
mütləq deyil. Çünki Mütləq olan heç nədən asılı olmayandır. 
Bütünlükdə, nəyə görə Tanrının dünyanı yaratmağa gərək duyduğunu və birdən-birə Özündən başqa 
gerçəklik yaratdığını anladan fəlsəfi, dini açıqlamaların hamısı əyər-əskiklidir. Dinlərin ən böyük 
suallarından, sirlərindən biri, bəlkə də birincisi budur. 
Doğrudan da, maraqlıdır, niyə həmişəliyində (əbədiliyində) heç vaxt kainatı, insanı yaratmamış Tanrı 
birdən-birə, haçansa onları xəlq etmək fikrinə düşür? 
Ağıllı cavablardan biri budur ki, Əbədiyyətdə öncə, sonra yoxdur. Keçmiş-İndi-Gələcək axarı zaman 
üçün xarakterikdir. Əbədiyyət isə dəyişməzdir, donmuş bir andır, indidir. Ona görə andır ki, an keçmişə, 
gələcəyə bölünmür. Əbədiyyət keçmişə, gələcəyə bölünmürsə, deməli, həmişəlik indidir, həmişəlik andır. 
Və əgər Əbədiyyət öncəyə, sonraya bölünmürsə, düz deyil soruşmaq ki, niyə Allah dünyanı öncə yaratmasa 
da haçansa birdən-birə yaratmaq istəyinə düşüb? 
Ancaq yenə sual suallığında qalır. Əgər buyurub deyirsənsə ki, Allah dünyanı yaratdı, deməli, 
yaranmamışlıqla yaradışa keçidi söylədin və bu keçiddə öncə (yaranmamışlıq), sonra (yaradış) var və 
deməli, sual vermək olar: nə üçün Allah yaratmamaqdan yaratmağa keçib? 
Nə isə< Qayıdaq öz məsələmizə. Deməli, Mütləq Varlığın özü elədir ki, O, zühur etməlidir, iç gizlilərini 
açıb-göstərməsə də onlara dolayı bilintilər verməlidir. Sonucda varlığın dürlü pillələri, dünyanının müxtəlif 

---